Editorial
Nohkhaih ngia ngaitapa hry liata charei hr’ei sih la,
khizaw liata covid-19 hri chareipa hra cha pai viana lâ hlâta paru viana lâ
pangai via ngâ kaw tlôh ta. Eima râh nata khizaw heta khatlu ta rairuna ma eima
kaw chatôh via laih aw tahpa chhao pahno thei’pa châ khao hra vei.
He hawhta rairuna eimâ tyh hai no heta kheihta ma eima
hmiachhy aw, tahpa he pachâ lei thai’pa vaw châ tyh vei. He hawhna heta
hmiachhy ei sih la eimâ boh chai thlyu’na.
1)
Khazohpa lâ thlahchhâ hluh ei sih la, a
pabohsana nata a chhihthana hiah via lymâ ei suh u.
2)
Sawhkhâ nata khitlâh nôpawzy ta tao awpa
nata tao lei awpa ama tahpazy reingiah kawpa ta zyh lymâ ei suh u.
3)
A byuh kaw hlei leipa liata cha khôtho
pua tlâ lei awpa.
4)
Hmiapahlyna (mask) hmâh lymâ ei suh u.
5)
Chyhsa nata chyhsa likah âpahla lymâ suh
u.
6)
Eima kuzy asi tiamapa ta a pathai para
ngâthlâh ha ei suh u.
He
hleikhô ta dawhtyzy ta ama reih dâh liata cha, chasipaw daihti, kahrao a hluh
daihti thlai akaw ngia awpa châ pi ta, he daihti he Covid-19 a paru lichih a
châ thei awpa ta ama saichhielie dâh châ ta, he vâ heta eima sawnahzy hleikhô
ta keimo tlai chhao kahrao tawhta eimâ boh thei n’awpa ta asohsi kawpa ta,
kahrao apasaohsa tlâ lei awpa ta eimâ mohôh pha chyu awpa a pha kaw aw.
Kahrao
ta eikha miah a vaw sao ha khiahta cha a pha ru kaw tyh ta, cha nota Covid-19
eima vaw vei pâ lao khiahta cha, eima sapa ta a pahnie lei kaw thei aw. Chavâta
moto he hri chichhihpa tawhta eimâ boh chyu thei n’awpa ta, Khazohpa lâ
thlahchhâna chôta asohsi via lymâ ei sih la, khôtho lâ chhao abyuh kaw leipa ta
cha pua chakhyh lei awpa ta eimâ pasyu.
DISASTER MANAGEMENT
~ Shri. B M. Khaimeichho
Deputy Secretary DPAR&P
MADC.
1.1 DISASTER :- Disaster
cha zawpi, vâtlâh, khitlâh nata chhôhkha khihsana dâh thata pariarituhpa nata
pabuatuhpa, riethei taona nota leipa vaw tlôna a châ. Hmo chichhihpa raona a vaw
tlôkhei theipa, eikhapi ta vaw tlô ta hrozie dâh tyhpa a pariaripa vâta chyhsa
hrona nata O nata lyuzy pahlei hraoh leipa
ta hmahla awpa ta a vaw peimawh tyhpa a châ ama tah. DISASTER MANAGEMENT ACT. 2005---
ta cha, ''Disaster is, catastrophe, mishap
calamity or grave occurrence in any area arising from natural or man made
causes or by accident of negligence which results in substantial loss of life
or human suffering or damage to and destruction of property, or damage to, or
degradation of enviroment and is of such nature or magnitude as to be beyond
the coping capacity of the community of the affected area'' a tah. Mara
reih ta cha, ''Eikhapi ta hmo a tlôpa, nota
leipa ta raona, rairuna, vâdua chhâna, taona, khataih liata tlyma chhiena a tlôpa
tlymâ, chyhsa diathlâna vâta tlyma, chyhsa taopa vâta tlyma chhiena eikhapi ta
a tlôpa, cha chhao cha taopasina vâta tlyma, diathlâ vâta, tao awpa tao leipa vâta
tlyma, chatlai chata, taona, chyhsa hrona taih ta pahlei theinazy, hmo sôhpa
hluhpi o nata lyuzy, eima chheihpâh liata tho, ramawh, hmohhroh hneipazy châ
taih ta raona/ chhiena a vaw tlôna vaih, khih nata vâtlâhzy taona nata pasiapanô
thei awpa hlâta ru viapa ta raona a vaw tlô nota,'' tah na a châ eima tah
thei hra.
1. 2 PARADIGM SHIFT IN DISASTER
MANAGEMENT: Kô 2002 hmialâ
cha Disaster management tahpa heta sawhkhâ nata zawpi palôhrupa liata a hriana
dâh cha TILAIPA nata NOHKAHPA he a dy via chai. He hawhta raonazy he avaih
chhielie ta a boh thei awpa hawhta pachâna y thai hra vei. He disaster ta
chicheipa lâchhâh ta a hria viapa vâta Ministry of Agriculture ta a mohôhpa a
châ. Raona/chhienanazy a vaw tlô nota baona (relief fund) ama pie hleikhô ta
hmahlana y tu vei. He hawhpa daihti nota raona alosihpazy, thlihpipazy, etc.
vaw y lymâ ta, rairuna thata a pôh via lymâ nahta cha Disaster Management
siezie he sawhkhâ ta yzie a hnei leipa hawhta a hmôpa vâta High Power Committee On Disaster Management
cha 1999/ August liata a vaw padua haw. A rei leipa liata 1999/ October liata Orrisa
Super Cyclone vaw pathli ta, kô 2001, January/26, Gujarat liata Cyclone nota leipa
ta vaw pathli heih ta raona INDIAN ta a vaw tyh ta DISASTER MANAGEMENT liata
sawhkhâ cha a vaw hra pathao haw. Relief fund ngalâh ta ama pie tyhpa kha a
daih tah leipa ta, Disaster a vaw tlô awpa tawhta abohna pachâpa ta a ry liata
point-zy hmâpa ta hmahlana a vaw tao. Chazy cha; 1. Avaihna (Prevention) 2. Apatohpatiana
(Preparedness) 3. Panaina (Mitigation).
1.3 DISASTER - CHI NANOPAZY:- High Power Committee On Disaster
Management ta INDIA râh su nanopa liata a pahrâpazy châta chhiena/ raona chi
hluhpi a vaw tlô tyhpa achu pasiapa ta he hawhta pachhaihpa a châ.
1. WATER AND CLIMATE RELATED DISASTER:
A. Flood and
drainage (Tilaipa nata alona).
B. Cyclone (Thlihpipa).
C. Tornado/hurricane
(Thlihpi).
D.
Hailstorm (Vakatla/Pachiepareih)
F. Cloud burst (Ameih
thlih).
G. Thunder and lightning
(Tôhkalôh/Dôhla)
H. Avalenches(Dâhhaw
akhaopa/tlapa)
I. Heat and gold
waves (Thlilalôhpa nata chakuapazy)
J. Sea erosion (Tilaipi
chatlaopa)
K. Drought (Nohkâhpa).
2. GEOLOGICAL RELATED DISASTER:
A. Earthquake.
B. Landslide and
mud flow.
C. Dam
burst/failure (Tikhaoh sahpa).
D. Mine fires. E.
Volcaniceruption.
3. CHEMICAL, INDUSTRIAL AND NUCLEAR RELATED DISASTER:
A. Chemical and industrial
disaster (Thohna nata hmotaona su raona).
B. Nuclear
disaster vâta raona.
4. ACCIDENT RELATED DISASTER:
A. Urban fires.
B. Village fires.
C. Forest fires.
D. Electric fires.
E. Serial bomb
blast.
F. OIL Spill (Tikâtheipa
Aleithapa).
G. Festival disaster.
H. Air, road, rail
accident.
H. BOAT Capsizing
I. Mine flooding.
J. Major buildingcollapse(O
chopa)
5. BIOLOGICAL RELATED DISASTER:
A.Biological
disaster and epidemics (hri chichhihpa hiezâh).
B.Pest attacks (Lôvâpa
ta chicheipa a niepa).
C. Cattle epidemics (Sahroh
hri charei). Food poinsoning (Nie pathaih leipa, thina a tlôkheipa).
1.4. DISASTER MANAGEMENT:
Disaster - zy ta
pei nota leipa ta a vaw tlôpa panai nata pachyh thei n’awpa ta kao hluhpi ta
hmahlana ama hnei. Chhiena/raona a vaw tlô awpa tawhta avaih awpa zy, a
patohpatia awpazy nata amâ chhielie awpazy nata duahmo phaleipa liata a y haipazy,
raona a tlô thlu thlyu awpazy châta hmahlanazy, raona a vaw tlôpa chhao ta,
hmiachhy thei awpa ta a patohpatia chhielie awpazy, raona a vaw tlô khai tawhta
pachhana rai nata a parao hapazy baona nata deichhyna zydua duahmo tyhpa liata
paysa awpazy he a châ. Raona/chhiena tlô hlâ,
atlô nota nata a tlô khai tawhta hmahlana dâh zydua hleikhô ta abohna
nata ângiahna hawhta pachâpazina zydua he
Disaster Management a châ.
1.5. DISASTER MANAGEMENT CYCLE: Disaster Management Cycle he nota
leipa ta raona chôchâh liata hmahlana hmo peimawhpa chi hluhpizy a pazipa ta
pamosana a châ.
1.5.1 AVAIHNA (PREVENTION): Raona nota leipa a vaw tlô awpa tlyma,
pei a hria awpa tawhta khôhkhâhna pachâ chhieliepa he a châ.
1. Meikâ theipa tawhta abohna châta Mei
lâpizy taopa, apuapa pathaipazy etc.
2. Tilaipa tlyma, aleichopa tlyma
tawhta chyhsa eimâ boh thei n’awpa ta O nata lyuzy , ie O nata pazô Ozy he su
rypaohpa, su pha viapa liata eima padua/tao awpa a châ.
1.5.2 PANAINA (MITIGATION): He he chhiena/raona nata rairuna a vaw
tlô tyhpa panaina, pachyhna lâta hmahlana a châ. Chhiena a vaw tlôpa cha pakhâ
thei thlyu aw mapi. Châhrasala, eima O nata lyu zy, lâpi zy, office nata
school, tilona nata apuapa thyna su zy, tihry lonazy he a pha kawpa nata a chao
kawpa ta eima tao khiahta la nata sawhkhâ dâhzy eima zyh khiahta la chhienazy
thata eima panai thei nahta pangiasa â chhih.
1.5.3 PRECAUTION: Avaih chhieliena tahna châ ta, chhiena a vaw tlô awpa chôchâh
biedaopa a châ pataw nahta a kawh thei chaipa hawhta hmahlana a pahnosa parana
a châ. Office - zy, School-zy khaw ta, chhiena a vaw tlô awpa liata abohna
chhaichhi hmâ thei awpazy chhaota a a hrohhrua awpa a pahnosana a châ.
PREPAREDNESS:
He he chhiena nata
raona chôchâh liata a patohpatiana a pahly khai. Sawhkhâ tao awpa zy NGO tao
awpa zy vatlâh tao awpa zy nata mo pakha tao awpazy chhiena chôchâh liata ama
tovyuh chyu liata amâ pielyu thei n’awpa ta hmahlana dâhzy tao thai’pa a byuh
kaw. He hawhpa kyh liata apatohpatiana chi thôh lâta pachhaihpa a châ.
WARNING:
Chhiena a vaw tlô
thei awpa pahnopa a châ vâta zawpi a hrohhrua awpa ta pahnosana zy bao
angiahpazy ama ypa chhaota bao lymâ awpa ta pahnosana a châ.
THREAT:
Hmo chichhihpa/chhiena
a vaw tlô awpa chôchâh a pahnosana a châ. A chô liapa nata â lyu pâ thlâh haw. Threat
tahpa deikua he chhiena chôchâh liata a pahnosa chakhyhpa châ leipa ta, chhiena
a vaw tlô awpa cha a sia kawpa ta a pahnosana a châ.
1.5.4 DISASTER IMPACT:
Chhiena/raona a vaw
tlôna su nata chhiena ta aparaopazy tahna châ ta, chhiena a tlôna daihti liata
a hriana dâh chhao a châ thei hra. Disaster Management siezie ta cha chhiena a
vaw thaotô dâh nata chhichâna hawhta a hriana dâh he â nano thei. Pamosana ta,
alosihpa cha eikhapi ta vaw tlô ta, a daihti pachho kaw ta, a paraopa deikua
nota leipa a châ. Thlihpi deikua cha a patohpatiana daihti pasi kaw ta, a
pathlina daihti chhao a pasi kaw. A paraopa chhao nota leipa a châ. A châhta
cha a vaw pathli chanei tyh.
1.5.5 RESPONSE:
Chhiena/Disaster a vaw
tlô nota eikhapi ta hmahlana a châ chai. Hrona pachha awpa zy, hmobaoh pahlei
thei awpa vaihnazy, chhiena vaw tlô sala nota leipa ta raona a tlôkhei awpa
vaihna zy, a parao via lymâ thei awpazy tawhta hmahlana a châ. Hmahlana
thokhazy cha a patohpatia chiehpa hawhta (Implementation of plans) hmahlapazy, thata
hmahla thei awpa ta peimawhpa zydua chhaota amâ pachiepa (activation of the
counter disaster system) zy, bao angiahpazy tluata pachhapazy (search and
rescue) a chatliepa hawhta niepa raipazy a nyuna châta poh O tao awpazy thohna
nata apahleihpazy mohôhpazy (provision of the emergency food, shelter, medical
assistance) chhiena vâta hryuhna nata a thipaziezy (Damage assessment) taopazy
a châ.
1.5.6 RECOVERY:
Chhiena atyh hlâta
duahmo parohpa liata aduah heihna châta chhôhkha, vâtlâh nata sawhkhâ hmahlana
awpazy a châ. A daihti he kô no tawhta kô hrawh chhao a châ thei.
1.5.7 DEVELOPMENT:
Mara
reih liata cha hmahsiena eima tah thei aw. Disaster management liata deikua cha
a taopathi heihna tlyma, chhiena â tyh hlâta râh nata khihzy, O nata lyuzy, duahmo
parohpa hlâta pha viapa nata rônah viapa ta a duahna he a dy chai.
EIMA KHIH TISI
 VAW DUAH LAIHNA
THÂTIH
~ H. Beilaikô
Nôhro
New colony-II
Siaha

Eima khih Tisi
he Nôhro Bei (Hawthai Bei) nah (nawh) ta
khih ama za sa laih
lymâna a za sie
laih lymâpa tawhta
â vaw duahpa a vaw châ. Hawthai Bei (Nôhro Bei) nawh he atahmâ
ta Myanmar (Burma) Sôthla râh (Sunthla)
tawhta â zupa châ ei ta,
Chhie-râh liata kei
pahrâ tua ei ta, he
tawhna heta amâ
vaw pasie laih
lymâ heih. He chhie
râh liata ama
vaw pahrâ nona
heta Rôkhai-I nata
Sôbei-I cha ama unawh
pano chata Lâpi
â tyh pakhyna (Main Junction of
Roads) Hawka liata
Byh-sarao vaw baih
ei ta. A sievawhpa to nata khi
atlyhpazy nata sôh a
paliepazy hnohta, “He Byh-sarao liana heta
nama hmo phaopa
nata zuapa kheihawhpa
rai chhie (Tax) châta
nama vaw khô
lymâ awpa a châ. A
soh khoh leipa
cha nama chi
nata pho zydua
eima châ laichadai
lymâ aw ei.”
tahpa ta bie
ama vaw pie.
He hawhta chhie (Tax)
ama vaw khei
tyhpa vâna heta
chyhsazy chata, “He
nawh unawh hela
chhie haw to
a haw thaipa
na ama châ.”
Vaw tah ei ta, “Hawthai” tahpa ta moh
ama vaw bi pâ.
He he
tanoh taihta moh
ama vaw phaoh
pathlah pâ hapa
a châ.
Hlâno
tawhta khih ama
vaw sa laih lymâna
nata khihchâ ama
vaw zoh (khih ama vaw padua) laih lymâna zydua cha
kaw pahno khai thei vei
hr’ei sih la, eima
kaw pahno theina rakha tawhta
â vaw laichadai tua
ei sih la. Tiriah haosâ (Beinô
chava haosâ) ama vaw zoh (ama vaw
chaka), India râh amâ vaw ngia
tawhta reipa ta eima
zâ laichadai laih tua aw. Nôhro
Beizy hry tawhta Tiriah haosâ
vaw zoh ta, India râh â
vaw ngia
tua chaipa cha Mapaw
Hrâhlei he a châ.
Keimo (Tisi) Hawthai nah (nawh) pih he
India Mara chi
chi-pangawhpa (5 Brothers) zy hry
ta Tiriah haosâ vaw zoh ta, India râh â vaw ngia hnôh chaipa chhao eima châpa
ta pahnopa a châ hra. Mapaw Hrâhlei
heta Tiriah haosâ vaw zoh ta, India râh â
vaw ngîa
tawhta Sâhia khih
Mawmâ Tlâh thaby liata
khih a vaw sa tua
chai. He Sâhia khih
liata ama vaw
y no heta
mapaw Hrâhlei sawchapaw
thatlô mohpathâhpa Laithâ-II
cha, Chakeih a zohpa(Sakei zawl) nata sai
amâ vaw sona
liata (Play Games / Wrestled
with Tiger), chakei cha
vaw thiesao ha ta. Chakei
tôhpa (keihpî) chata a hnôhlâ tawta
â vaw zawhnao ta a rao (Neck)
liata vaw sie ta,
Laithâ-II cha a
vaw thi pâ haw
hra.
He
Sâhia khih tawhna heta Paimai (Pehme) khih, atahmâ ta Tisi
râh liata amâ vaw pasie
tua chai. Paimai (Pehme ) liana
heta kô reipi
tlai cha khih ama vaw sa. A chhâ chaipa cha a
suhmo â ryh hleikhô
ta, chariah tawhta amâ
vaw boh kawpa
vâta nata riah
vaih byu leipa ta ama vaw
y theina (khih ama vaw sa) theina su
a châpa vâta. He Paimai (Pehme) liata
khih ama vaw sana
daihti he kô 1800 ( 18th Century ) chhaichhôh (hryh) a
châpa hawhta ama vaw pahno. Paimai (Peme) khih
cha, Siata Bei Hmolai-I (Rôkhai Pathla) chata Thlatlâh
Bei nata Sa-e (Fan-ai) zy a vaw
pahruapa ta â vaw pakaoh (Secret
Solemned and Conspired) ei ta vaw
tlahnao ei ta, mei (Fire)ta
ama vaw rao pâ
hapa vâta, he su tawhna heta
puasai ei ta, Aw-chhyh tlâh
ryh Peikiah chavah (Peikiah River) hnawh thaby
Ravaw khih liata khih
ama vaw paduapathi heih.
Paimai khih cha
vaw chho (Tlahnao) ei ta,
mei (fire) ta ama vaw
rao pâ hapa
vâta, khih ama vaw chho (Tlahnao / Parao) hapa tahpa ta ‘Khih chhoh’ tahpa moh ama vaw
bi pâ. Atanoh taihta he
paimai râh he ‘Khih chhoh’ tahpa ta ama
vaw aw tyh.
He
paimai ama vaw tlahnao
nona heta mapaw
Hralei cha â vaw
râ (Flee / Run a way) kho hra leipa
ta, chariah nah (nawh) chata
a o chhaota mei (fire) ta vaw rao pâ ei ta a
vaw thi haw. Ravaw khih liata khih ama vaw
sa no heta, “Ravaw khih” tahpazy ta ama
vaw reih (Aw) tyh.
Ravaw thih liata
khih ama vaw
sapa vâta. He Ravaw khih
tawhna heta atahmâ ta
Noh-aotlâh liana khita amâ
kaw pasie haw
heih. He Noh-aotlâh liata khih ama
vaw sa no daihti he
mapaw Vâkia â Beina
daihti nata a lochono daihti a vaw
châ. He Noh-aotlâh liata khih
ama vaw sana daihti heta
khihsawzy cha thata vaw
pôh ei ta, “Hawthai (Hawthe) Khihpi”
tahpa ta moh ama vaw bi pâ (Ama vaw aw tyh).
Noh-aotlâh liata ama
vaw y nona
heta Vâkia cha thata
sa ( Animals ) vaw ka ta. He
hawhna heta Vâkia sakapa
cha ama vaw reih
tyh.
A O (Vakia O) cha
a doh lâ (Length) lâh (Kuh nata Kuh pakaipa ta a chhâna rairie ) sari (7), a hâ (Wide) lâh
palih (4), Châkeih(Threshold) tawhta Laikah (Varanda) lâ lâh
thôh(3) ta sapa a
châ. Cha a o
châ Vakia chata
saluh chi nanopazy ta
a padô khai haw. Cha a o
cha vâduapa ta chyhsa pakha
ta pavaw a
pakiana liata Meithei (Gun) a papa(Kana) liata mei (fire) ta
a kâ khai haw. Cha hawhna chata
khihsawzy chata mahpaw
Vâkia cha o
sapa chanei heih
ei ta. Cha hawh pyly chata
Vakia chata a o
cha saluh chi nanopa
sai ta a pabie chanei khai ha heih.
Cha a o chhao
cha vâduapa ta, Viah (Mongyuh)
kaw pua ei ta,
mei (fire) ta khih to
ama kaw rao
laih lymâna liata, Noh-aotlâh khih chhao cha mei ta
ama kaw rao hapa
vâta Vakia o cha
mei ta a kâ
chanei khai heih
hra. He Noh-aotlâh liana
heta kô 16 chhaichhôh
tlai cha khih ama
vaw sa. Noh-aotlâh tawhna
heta a zâ pasie
ei ta, atahmâ ta Theiri
khih khô liata lytlâh
liata khih ama vaw
padua heih. He liata khih
ama vaw sana he, “Tlâh Khih” tahpa ta
moh ama vaw bi. He
Tlâh khih liata khih
ama vaw sa nona heta
khihsawzy chata Vakia
o cha a doh (Length) lâ lâh pangawh(5), a hâ (Wide) lâ
lâh thôh(3) nata laikah(Varanda) cha
lâh noh (2) ta vaw sapa heih
ei ta. Cha hawh pyly chata
Vakia chata cha
a o cha a
sa kapa
luh chi nanopa sai ta
a pabie chanei khai
ha heih.
Tlâh khih
liata ama vaw
pahrâ kô he kô
1911 pa
liana khata châ ta Mawtâh kô (Bamboo Flower) a vaw châ. Tlâh khih
liana heta kô 10
hlei tlai cha khih ama vaw sa
heih hra. Tlâh khih tawhna
heta By-khih, Atahmâ ta ‘Taikhia-lyubyu’ ama
vaw tah tyhpa liana heta khih
amâ vaw pasie chanei
heih. He By-khih liana
heta kô 8-10
chhaichhô h tlai cha khih
ama vaw sa heih hra. By-khih tawna
heta Meikâh khih lâta
khih amâ kei pasie
via heih. Meikâh khih he
By-khih kiapâh liata
a ypa a châ. Meikâh khih
liana heta y
parei leipa ei ta, Ama
khih cha mei ta
a kâ hapa vâta
kô 5 chhaichhôh khih vaw sa ei
ta, amâ
vaw pasie sai haw.
Meikâh
khih tawhna heta
ama khih kiapâh liata
khih â kei pasie
heih ei ta, Thina khih tahpa
ta khih a ma kei padua hei. He Thina khih liata
ama vaw y
nona heta khihsawzy cha thata
vaw thi ei ta, Chavâta vaw
y parei leipa
ei ta, Atahmâ ta eima
pahrâna Tisi khih
lâna heta thlai
amâ kaw pasie
haw. He thina khih
liata ama vaw y nona
heta chyhsa hlupi, khihsaw mozy cha ama vaw thi
tlai thlyu aw, atanoh taihta
he ama khih
vaw sana kiapâh (Near their Village) liata
Tisi chavah (Tisi River) hnaw liata
Tilih moh sâkha châ, “Thina Lih” tahpa ta
moh ama vaw bi pâ. A chhâpa cha
he Thina lih ama
tahpa liana heta chyhsa
hluhpi, khihsaw mozy ama vaw
thi tyhna su
nata sasyh (Âmosasyh) â
thiepa (Suicide) ta a zawsaopa ama
vaw y tyhna su
a châpa vâta. He
Thina Khih he Parihpi (Large
Serpent) lai ngaitapa nata a chaolahmei (Tail) chô hapa a
yna (Pahrâna) su a châpa
vâta, vaw y parei
leipa ei ta, thlai
ta amâ vaw
pasie hapa a vaw
châ.
He Thina
khih liata ama
vaw y no
heta Tisi Beinô,
Manô Nochia (Nichiaii)
(Lôtia Bei Dôkula, Dyuku
sawchanô) cha â vaw
pahâ (Thi) pâ ha
hra. He tawhna heta
Tisi khih liana (lâna)
heta amâ kaw
pasie pâ haw.
He Tisi khih lâta amâ
kaw pasie tuachai no
he, atahmâh ta eima
khih Field (Tisi field) y-na
su liana heta
khih ama vaw sa
tua chai. He Field tawhna
heta atahmâ ta eima
Middle School â duana
su liana heta amâ kaw
pasie via heih. He su eima
Middle School â
duana su he
Nôhro Bei Hnôh chaipa N. Laikô (Tisi Beipa) o
hmo (o sana su) a vaw
châ. He tawhna heta
iachia khih ama vaw
tahpa, atahmâ ta eima Thlâsu
liana khita amâ
kaw pasie chanei hei.
He iachia
khih tawhna heta
eima châta thâtihpha ly y ngaitapa, Pachhana thâtih
phapa (Gospel / Good News) cha
â vaw thao
haw. Eima khih Beipa
N. Laikô chata khihsawzy
hnohta he hawhna
heta bie a vaw pie
ei, “Nama hnohta
khâpa hmahta reih
beih va na, nama reipa to maih cha
châ pyhpa (Accept) tyh ei
na ta, cha-ei (Argue / Reject) beih veih ei na. Atahmâ deikua cha
ei Bei (Chief / King) châna
Power ei hmâh
hra bâ aw. Avâ
lâta Beipa, Abeipa Khazohpa
Hrohpa(Living God) eimâ
Ngiapâ khai bâ aw, a
ngiapâ khoh leipa
maih cha ei chalyh (Fine) (Pacheisa) lymâ
aw ei. Nama Sahroh (Domestic Animals)
zy cha
kapa (Thiepa) lymâ aw ei
na ta, a khoh
leipa maih cha khih
tawhta chhao nama
pua lymâ hra (bâ) aw ” tahpa ta. khihsawzy cha thata
â pachâpasia (Reihpahmaoh) ei ta. Khihro
lâ kei pua mawh ei
sih la Bei a hneipa
sai châ tlôh ei
ta, “Khâzia e
namâ vaw pasie ? nama vaw
pua haw? ” tahpa ta maniah vaw
hiahri mawh ei
sala. “Eima Beipawpa
Rei angiah leipa pi ta
na eima vaw pua, eimâ vaw pasie ”
tah mawh ei sih la,
ahyhmah ta maniah vaw
ngiachhie ta maniah
â vaw pyh (Welcome) khoh
tlôh leipa aw ei
ta, maniah vaw dytha (Reject) khai
ha tlôh aw ei ta, eima
y n’awpa hropa
hnei aw ma pi. Tahpa ta â
pachiapa ta â chhohia ei ta, ama
beipa hnohna chata, “Cha
khiahta la eimâ vaw ngiapâ thlâh
ha hra aw na, nâma ta eimâ theihna(Altar
/ A Place for Worship) zy he maniah phiepa (Paraopa) lymâ mah y ?” tahpa ta vaw
palie (chho) ei ta, cha tawh cha khihsaw
zydua ta cha amâ vaw ngiapâ
khai haw hra. Atanoh taihta cha
Thâtihpha chata eima
hnohta maniah a pahrâ lâh
thlâh haw. Eima khih
Tisi Beipa N. Laikô
he Mara râh Bei (Chiefs / Kings) zy hry
chhaota â vaw ngiapâ
tuapa (Khazohpa a vaw pahno tua chaipa) a vaw châ.
He atahmâ ta
eima pahrâna Tisi
khih he, cha daihti
nota cha, “Viareh / Viraina” tahpazy ta moh
ama vaw bi, ama vaw
aw tyh. A chhâpa châ he
daihti no heta
he su liana
heta machâ nô pakha a
moh ‘Disai’ ta Viahchhâ
(Kaliah Viahchhâ) (Bread) a vaw raihna
su a châpa vâta. Chatanachata he
atahmâ ta eima pahrâna
khih Tisi he kô
1928 pa
liata eima vaw
pahrâ pathao. Tahmâ he a kô 92 na
eimâ hmâh ngâhai. “Tisi ” tahpa ta
moh ama vaw bina chhâpa
chhao he Tisi chavah (River Tisi) moh bihnâpa ta
ama vaw awna a
châ. He Tisi chavah he vaw
chakua (chasi) (Cold) kaw ta,
chavâta khisaw mo (Hawthai mo) zy chata, “He
chavah (River) he la Ti (Cold Water) na a châ” vaw tah ei
ta. Ti chakuapa tlyma Ti
chasihpa tahpa ta “Tisi” moh ama vaw bi
pâpa a châ. Cha
Ti chakuapa tlyma
Ti chasi pa moh ‘Tisi’
tahpa ta khih moh
ta atanoh taihta eima vaw
phaoh (Named after the River Tisi) pâpa
a châ.
He Tisi chavah (River Tisi) hlâta ti
chakua (Chasi) viapa cha Tisi
chavah liata â zâ
hlyh (Â zâ tyh) hrapa châ
ta, Cha cha, “Vâhâ ” tahpa ta hlâno eima
manô nata mapawzy chata
moh ama vaw bi. Cha
hawhta moh ama vaw awna nata
ama vaw bina chhâ
chaipa cha, he chavah ‘Vâhâ ’
liana heta hlâno eima mapaw nata nôpawzy ta râbaoh (râh lâ) (Hungting) ama
vaw sie tyhna
daihti liata he
chavah su liana heta
amâ vaw hâ pakhy (Place for Wait)
(Tyh) pakhy tyh ei ta. Chavâta he su he, “Vah…hâ tlyma, Â hâna Chavah ” tahpa ta moh ama vaw
bi pâpa a vaw châ.
Eima Khih
Tisi moh maniah pathâhsa kawtuhpa
cha Tisi chavah (River Tisi) liata
Kaopi he a châ. Kaopi cha, Lôkâh
â sâh kawpa ngazo (Clift,
Lengkir) liata tisao (Water Fall) a za tla
ngâpa he a châ. Kaopi khasôh
heta eima khih
kyh maniah vaw
pachâ kaw tyh
ta, hlâno tawhta âzaotaona
(Relationship) pha kawpa vaw
hnei tyh hra pi ta. ‘Kaopi khasôh’ tahpa ta a moh
ama (eima) vaw aw
tyh. He kaopi khasôh a pahrâpa
he a moh ‘Vâcho Nô’ tahpa ta ama (eima) vaw pahno tyh
hra. Kaopi a moh a
vaw pathâh pachai
kawna chhâpa cha, ‘Â
thyukheipa’ a vaw hneipa he a châ.
Kaopi tawhna heta eima Mara
râh lâ chi kha ‘Athih lâ’ he
eima vaw hneipa
a châ.
Theiri khih chhao he Tisi
khih tawhta ochâ a vaw chôpa (Khihchâ
a vaw zohpa) (Provincial Village)
vaw châ ei ta.
Tisi mozy nata Tlâh khih liata ama vaw
y pahlao (khoh) nota ochâ a
vaw chôpa (khihchâ ama vaw pazohpa) a châ. ‘Theiri’ tahpa ta
moh ama vaw bina chhâpa chhao
he hlâno ta cha he su, atahmâ ta
ama vaw pahrâna
khih hmo (Su) liana heta
Ramawh châpa chikha Thei (Sa kana châta hmâpa) (Trap for
Animals) châta ama vaw hmâh
tyhpa nata hlâno ta riapaw-keipawpa (Chyhsa riahphapa)
(Brave Wariors) zy ta amâ vaw patahsa-theina nata moh amâ vaw chhuahna (Amâ vaw
reithaina) (Self Exultation) châta ramawh châpa
(Bamboo) ama vaw bô
tyhpa Rih cha
he su liana
heta vaw hluh
kaw tyh ta. Cha ramawh
Rih tlyma Thei A-rih
ama vaw lana su
a châpa vâta he su he, ‘Theirih ’ tahpa
ta ama vaw aw tyh, cha cha
tanoh taihta ama khih
moh ta ama
vaw phaoh pâ hawpa
a châ. (Named After the name Thei-rih).
Theiri
khih padua awpa ta Puhpa Mawlo (Mathy-Paw / Lailiamapaw) zawthâhpa
chata a
Unawhpa Haothy nata
machâ thokhazy nah chhaota
Tisi khih tawhta
vaw pua ei ta,
kô 1920 pa tawhna khata
he Theiri khih liata
ama vaw pahrâ pathao.
Atanoh taihta Tisipa
sawnawh nata eimâ chhôhkha pasai
ta khih a vaw
sapa ama châ. Chavâta ‘Tisi khih
Dohseipa’ eima tah aw
tlyma, Mongyuh nah (nawh) reizie
ta ‘ Fâr Tisi ’ eima tah
thei aw. Theiri khih chhao
he Tisi Beipa N. Laikô chata Thâtihpha
(Gospel / Good News) vaw chho ei ta, amâ
theihna(Altar/ A place for Worship) zy cha
vaw phiepa (Paraopa) ei ta,
Khazohpa hrohpa a vaw
ngiapâ khai hra awpa
ta a vaw
hrua ei. Chatanachata Thatihpha cha vaw
zyh ei ta, rei leipa liata Khazohpa
hrohpa cha amâ
vaw ngiapâ khai
haw hra.
Mara reih rozie dopa
Khei
(m) : Tavia nie’pa a pakhei
mah y
Khei
(r) : Sôh a khei
(verb)
Kheih
(d) : Akheih ta a sie (noun)
Khia
(m) : Â khia kaw (Adv)
Khia
(r) : A khia lymâ (Verb)
Khiah
(d) : Na tao khiah a pha (Conj)
Khie
(m) : A hykua â khie
(verb)
Khie
(r) : A khie khao khâ (verb)
Khieh
(d) : A khieh kaw (adj)
Khua
(m) : Sâh khua kha a pie (noun)
Khua
(r) : Lôkâh khua
lia â duah (verb)
Khuah
(d) : Khuah a reih ha tyh (adv)
Phao
(m) : Ravaw phao a chakhia (verb)
Phao
(r) : Â phao ma ) A phao
vei (verb)
Phaoh
(d) : Ti ta a phaoh
(verb), A saw a phaoh (Adj)
Phei
(m) : Â phei haw (verb)
Phei
(r) : A phei a pasa (noun)
Pheih
(d) : Lâpi â pheih
kaw (adj)
Phie
(m) : O ama phie
(verb)
Phie
(r) : Sôh a phie (verb)
Phieh
(d) : Viahpakao a phieh
(verb), A sâ a phieh (verb)
Mara reih liata 'H' nata 'Â'
~ HC. Malsawmthanga
Rev. Dr Laiu Fachhai ta Mara reih rona dâh
Facebook liata a vaw ropa hmôna ta, pha ei tah kaw. Pazao nata pazao lei awpa
he bua chai pi ta, he he cha eima hnôhlâ kha ei thaina rakha ta ei vaw roh ha
khawh. 'H' nata 'Â' hmâna chhao he eima bua via heihpa miakha a châpa ta ei pahno.
Mara reih liata cha peimawh ha tlôh ei ta, thata eimâ chu via chyu â ngiah kaw.
Pazao awpa nata pazao lei awpa he cha,
Grammar achu pasia ta thai awpa nata pahno awpa â ngiah. Machâ A. Zakia ta a
ropa Mara Grammar Bu reihhluh via chyu awpa ta ei cha hrua ei.
Reih (language) he thai awpa ta cha thata
achu ta, pahno ta, avao ta ngia awpa â ngiah.
Mara reih he a aony siezie ta 'H' bai pi
ta, 'A' luh eima chhô tyh. Chavâta, Mara reih eima ro nota cha Common Language
Tlôsaih reih he eima palôhrupa liata parosana chôta eima roh awpa a châ. Eima kaokâh
reih chyu parosana chôta eima rohthlâh ha khiahta cha bai lei n'awpa liata bai
aw pi ta, bai n'awpa liata eima bai lei thei. Cha hawh pyly ta, 'A' luhchhô awpa
liata chhô thei pi ta, chhô lei awpa liata chhô a nao kaw hra aw. Bie eima reipa
liata ahnai bohbi leipa liata 'H' baipa eima hluh kaw.
Pamosana ta:
1.
Châ ei roh.
2.
Châ rona bu.
3.
He bie he ei pyh.
4.
He bie he apypa a châ.
5.
Ei khoh kaw.
6.
Khona ei hnei.
7.
Eimâ tlyh.
8.
Atlyna eima hnei.
9.
Pavaw ei siah.
10.
Pavaw siapa a châ.
11.
Film eima moh.
12.
Film mo pha kawpa a châ.
He a chô liata biezy he pakhâta ta eima moh
khiahta cha, biesâ miakhapa nairu liata eima aony parosazie hawhta 'H' bai â
ngiahna nata ngiah lei daihti a y. Aony parosana liata ahnai bohbi leipa lia taihta
'H' he eima bai thlâh ha tyh.
Rev. Dr Laiu Fachhai ta a reipa hawhta,
biekawh (syllable) 2/3/4 etc liata 'H' thata eima bai tyhpa, 'H' apakaoh ngâ tyhpa
thokhazy he cha angiah leipa hawhta pachâna ei hnei hra. Pakhâta ta aony parosana
dâh eima nahthlie khiahta cha kha hawhpa hluhpi kha cha 'H' vaw bai ngâ kaw awpa
chi a châpa ta pahno va na. Pamosana ta:
1.
Rôhnah - Rônah tahpa ta tlâ eiroh tyh.
2.
Hmeihseih - Hmeiseih tlâ ei tah tyh.
3.
Khihnahrâh - Khinarâh tahpa ta ei roh
tyh.
Anodeikua, aony liata ahnai bawlaw thlâh hapa,
'H' nata hawrawh hropa â vaw pakaoh nahta parosa chhei rainao kawpa thokha y
ta, thokha ta he hawhpa liata la a buabâ
tahpa eima y. He deikua a pyhkhei hlei va na. He hawhpazy cha â ngiah ha tawhta
cha parosana dâh tlâ ngia laih hr'awpa a châ.
Pamosana ta:
1.
Hriakhohna
2.
Khaihna
3.
Palôhrupa
4.
Angiahna etc
Tawhla, 'H' sâno â pakaoh awpa â ngiahna daihti
a y hra. Â pakaohpa hrohrâ ta chhyh thai leipa, H a hluh tahpa chhao eima y. English lia cha S sâno apakaohpa a hluh kaw. A
buabâ tah ngâ kaw hlei veih ei.
Pamosana ta:
1.
Râhhmâhpa
2.
Lyurâhhripaetc
Noun liata la 'H' bai byuh vei, a tahpa eima hluh
kaw. Eima bai leipa Official Name ta sie hapazy he la pei leipa ta, moh eimâ bi
thiehpazy liata deikua la bai thlâh ha ei sih la pha a tahzie Machâ A. Zakia chhaota
eina chho; ei pachâna a châ hra. A aony siezie hawhta tlâ siepa he â thlâzi
chai. 'Â' nata 'Ô' chhao tlâ hmâh laih ei sih la a phapa ta ei pahno.
Pamosana ta:
1).
Beicho nata Beichô.
2).
Chavah nata Chava.
3).
Pasâhsa nata Pasasa.
4).
Zotha nata Zôthâh.
5).
Pawzô nata Pawzoh etc
Rei chhei a nao ha. He vâ heta Idol zy liata
chyhsa moh ama phuah tita ama phuah chhei hluh kaw. Noun liata 'H' bai lei awpa
nata 'Â', 'Ô' luhchhôpazy hmâh lei awpa, tahpa ta BML ta vaw pathlu beih vei.
'Â'
he hmâh hluh tu ha pi ta, hmâ lei n'awpa liata thata eima hmâh pâ tyh.
Pamosana ta:
1.
Achhyna-O tah awpa liata Âchhyna-O.
2.
A vymah y tah awpa liata  vymah y.
3.
Ahneina tah awpa liata Âhneina.
4.
Akhohna tah awpa liata Âkhohna.
5.
Angia tah awpa liata Ângia.
6.
Arâpasua tah awpa liata Ârâpasuaetc
He
hawhpa liata 'Â' he hmâ awpa a châ:
1.
 ngia kaw.
2.
 râ haw.
3.
Kho â pao kaw.
4.
 dopa ta tao teh.
A tlâhpipa ta Prefix (biesâ hmia liata pakaohpa)
châta eima hmâna liata  he hmâna a
sôh kaw.
👏🏻_M____A____R____A💚
'PUHPA K.LAIHEI (L)'
~ K. Beirona, Teacher ,
Gov't. M/S. Chheihlu.

PIHNA :
Puhpa K. Laihei, he Puhpa Maka Khaimeichhô
nata Pihnô Thlada Azyu zy Sawchapaw
seihnai chaipa châ awpa ta kô 1945 pa ta Marapa râh Khih hryta , Achuna
tlaichhaipa Khihpipa Satly (Chakhei) khih liata a vaw pih. Unawhpa
Puhpa K. Tiakhao (L) , f/o K. Pawngia (w/o Pp. Mawbi R. Azyu 'L' ) nata Sietanô
Pihnô K. Thleiso, w/o Machâ (Rtd.) & Head Teacher (Rtd.) A. Zakia 'L'
(National Padma Shree Awardee), zy ama châ. A nopa he chysa reih hluh leipa nata
chysa peihria awpa a chi ngaita kawpa,
ochhôh lyukahzy liata chybâ-lâkhâ a châ
rai rai leipa chyhsa a châ. Chysa pôraoh phapa nata Mara Chapaw nohâh y kawpa,
hmi nata sâ, chyhsa â tlaitlâ kawpa, uhthei viapazy mokhaoh-Nahkhaoh mohpânazy
ta, â pielyu achhuah hnolo tyhtuhpa nata
Marasaw Châthaipa hmiatuapa hryta chyhsa pakha châ thei hra awpa ta a
palôhrupa a zâ hmâh ngathlâh tyhtuhpa chyhsa a châ.
ACHUNA
(Education):
Primary tawhta High School zy he Siaha
Khihpi su liata a daihti zydua Achuna
vâta za hmâh ta; Kô 1968 pa khata Matric
(HSLC) cha High School Siaha tawhta a
vaw patlô. P.U. nata B.A. he St.Edmund's
College, Shillong tawhta patlôpa ta, Châkhei Leilôsaw hry tawhta; Matric (HSLC-1968), P.U.C (HSSLC-1970) nata Graduate (B.A.-1973)
, hmiatua chaipa a châ. Kô 1973 pa ta a
vaw Graduate pa a châ.
CHHÔHKHA :
Kô 1972 pa ta Siaha zuahnô Pihnô Lyki
Khithie nata chhôhkha ama vaw padua.
'Pachhapaw nata Pachhanô' tahpa ta 'aw' tyhpa nata chyhsa hluh via ta ama
pahnonazie chhao a châ. Siaha Vaihpi, Siaha liata a chhôhkhazy nata ama pahrâ. Khazohpa
byhnâ rônah kawpazy to lymâpa ta, sathei-byhnâ Ryuto pha kawpazy chhao ama vaw
to hra.
Saw
Uhtheipa tawhta:-
(1).
Pp. K. Beipachha
(2).
Pp. K. Beipatha
(3).
Pp. JB khaimeichho
(4).
Pn. Mary K. Vanlalneihi
(5).
Pp. K. Beichakhei
(6).
Pp. Dominic K. Beirachhuasa
Pihnô
Pachhanô, a pilâhpazy ( a Uhtheipa tawhta) :-
(1).
Pp. K. Beisa H/o Pn. A. Ngotlua
(2).
Pn. K. Lyki W/o Pp. K.Laihei (L).
(3).
K. Tanô
(4).
Pn. K. Parthanmawii w/o Pp. Ng. Silla (L).
(5).
Pn. K. Tlani w/o Pp. N.Lybei (L).
(6).
Pn. K. Mari w/o Rev. Fc. Beicho
(7).
Pn. K. Lawmzuali w/o Pp. V. Samson
(8).
Pp. K. Sawma h/o Pn. A. Nuta
(9).
Pp. K. Johnson h/o Pn. K. Zirpuii.
NIETLUANA:
Kô 1974 pa ta Mara District Council,
Siaha liata Education Officer rai a hmô. He daihti no heta Deputy
Superintendent of Police (DSP) rai chhao Mizoram U.T. Sawhkhâ ry liata a vaw
hmô hra. Chhôhkhazy nahta bietluna ama tao hnôhlâ ta Education Officer rai hria
awpa ta he E.O. rai he â pazaopa ta, kô 1978 pa taihta a hria.
District
Council (MADC) ry liata a raihriapa zy:-
(1).
Education Officer: 1974 - 1978.
(2).
R.O.Headquarters : 1978 - 1983.
(3).
R.O. Sub.-Hqrs, Tipa: 1983 - 1984.
(4).
Judicial Officer : 1984 - 1994.
(5).
L.A.O. : 1994 - 1997.
AWNANOPA
:
Awnanopa chakaona liata, Thlanoh :
2.11.1980 pa ta Khichhôh Machâ ta pa-ipa châ ta, thlanoh : 8.01.1989 pa ta
Machâ awpa ta Theiri Khih liata Presbytery Pakhypi no ta Rev. Ithra Tluma, ta a
vaw chahnaopa (ordained) a châ. Machâ a châ tawhta Pastor Bia, Presbyteryzy
liata; Chairman, Vice Chairman zy vaw
châ chiehpa nata, Siaha Local Church (Vaihpi) lia chhaota; Asst. Secretary, Finance Secretary, Treasurerzy
nata Building Board liata Chairman zy,
Secretaryzy chhao a vaw châ haw hra. Mission Board lia chhao ta tovyuh a hnei
pazao lymâpa, Awnanopa kuphei châ hnolo
tyhpa, Awnanopa manôh a châ.
Fellowship lâ liata KTP Hlapy Conductor
zy, President zy, Vice President nata Advisor chânazy chhao a vaw patu khai haw
hra.
RÂH NATA KHIHTLÂH:
Mara Students' Organisation, Gen.Hqrs.:
Siaha liata President tovyuh he kô
1970-1971 nata 1980-1981 daihtizy liata a vaw hria.
MTP Branch Siaha nata Gen. Hqrs
liata Advisor tovyuh nata maohphaohnazy
vaw chaba lymâ hrapa ta MCHP lia chhaota Advisor a vaw châ haw hra.
Alpha Boxing Club nata Chhimtuipui
Boxing Association liata Adviser maohphaohna
rai vaw hria chiehpa a châ.
A KHITLYNA HNÔH CHAIPA:
Chhôhlâ chhâh ta pasana khiakhi ngaitapa
a hneipa vâta, Thlanoh : 06.10.1997 pa ta
Helicopter ta Aizawl Hospital pangai kheipa vaw châ ta, Doctors nata mohôhtuhpazy
ta ama theina zydua papuapa ta ama mohôh tarawpa ta, a sapa nata thisaih ta a pahnie khao leipa vâta, Thlanoh
: 23.10.1997, zâlâ dawh 3:00 pm pa ta a Chakao tyhpa Abeipa Khazohpa hnohta â
vaw pahâ hawpa a châ.
LÔBÔ :
Kô 2003,
Phiapi noh 1, pa ta a kyhpachâpa a Lahpinô nata a Sawzy ta, ano
Atheithlâhna hnôh chaipa Lôbô chhao ama vaw bô haw hra.
RYUTLOHPA:
Marapa
râh (India) Khihpipa hmiatuapa hryta Khih miakhapa, Châkhei Khih tawhta 'Matric, P.U.C. nata Graduate,' hmiatua chaipa a vaw chânazy he ryu pitloh
kawpa ta a vaw siesaipazy cha a châ.
'Mara Lei Awhsi' hryta reih ngâthlâh thei
hra awpa ta hniehnôh rônah kawpa a siesai theituhpazy he manôh hluhpi vaw châ
thei tlai veih ei....!
BIE TLÂHPAKYUNA:
Khizaw tawhta pathliepa ama châ khai hnôhlâ lia chhaota, Marapasaw hry tawhta Achuna vâta Lâhaw daih tuatuhpa nata
diasai hlohzy vaw hmiachhy ngâh awpa ta Keih vaw rai tuatuhpazy Zana hlâ ngâthlâh ha awpa hmo
a zâ ypa he, Khizaw Noh khaihpa
heta pahli diechie khah sy....!
Kô
1988 pa kô ta, Chheihlu Khih liata
Mawtaw (Vehicle, i.e. Jeep) â ngia tua chaipa he ano/ Pp. K. Laihei (L) ta â kaw chhipa a châ. He nota Council Driver he Puhpa A. Zalei /Merry-paw(L) a châ.
Mâpha, Mâphasy, Mahpaw..!
Machâ reih
1)
Ahraih : Atôhpa,
sa chahpawpa, hriahraih reina a châ.
2)
A vao :
Sawphaoh, sa ( saw sa)
3)
Aparuta : A ru lâta
4)
Aria : Nôchâ, hrozie
5)
Alaih : Dyhchâ
leipa
6)
Alaihpaw :
Dyhchâ leipa chapaw
7)
Alaihnô : Dyhchâ leipa chanô
8)
Asyuh :
Sazy chakhao n’awpa nata thie n’awpa ta ramawh pazaopa, râhsa chôhkhâhna ta
hmâpa.
9)
Awhsi tlana : Viah
râh, râh hlapa
10) Awhlaisâh :
Awhsâh laihpa, khiliah akhiekhâ hohpa
1.
Editorial 2
2. Disaster management
~ BM.
Khaimeichhôh 3
3. Tisi khih thâtih ~ H. Beilaikô Nôhro 8
4. Mara reih liata ‘H’ nata ‘Â’
~ HC. Malsawmthanga 15
5. Puhpa K. Laihei ~ K. Beirôna 18
6. Thyutliapazy
nata Politics
~
Abie Nôtlia 22
7. Su moh nata khih mohzy
~ TA. Chhôhu 27
8. Covid-19
duahmo 30
9. Mara reih
rozie dopa 31
SU MOH NATA KHIH MOHZY
~ TA. Chhôhu
Hlâno tawhta su moh nata khih
mohzy he yzie hneipa nata bina chhâpa y ta, Chavah moh zy, tlâh moh zy nata
lyupih moh zy chhao a moh tawhta amâ bina chhâpa â pahnothei. Pamosana: Lôhba
(Palâ), alôh ama bana tlyma, pangiehna tlyma a châ vâta Lôhba tahpa ta reipa a
châ. A tlâhpipa ta Marasaw he tlâh liata pahrâpa ama châpa vâta, Chavah moh
phaohpa ta khih moh abipa y hlithâ veih ei. Tisôpi (Siaha khitaw) nata Tisi zy
he chavah moh abipa y chhôhpa ama châ thlyu aw. He he Tisi chyhsa ta Tisi
chavah ahniapa liata ama y vâta tlyma, Siaha khitaw chyhsa ta Tisôpi chavah
ahniapa liata ama y vâta abipa ma ama châ pahno a ru kaw.
Khih moh liata rei via angiah
kawpa miakha cha KHAIKHY he a châ thlyu aw. He su he nochhi Mara ta kô
1981-1982 liata za pahrâ pathao ei ta, Râhhmâh Thothih a châpa vâta a râh ty a
râh-maoh kaw. Arohtuhpa chhao he kô 1983 liata za tlô hra ta, khih opa liata
Pazu-pavaw, Râhsa a hluh kaw chy. A su/khih moh ama bina chhâpa cha, he su he
Chakeih hluhna su châ ta, zâlâ noh saih bualua nohtla hrahripa ta cha Chakeih
nah pyury he ru kaw tyh ta, “Arakhai-rakhy,” (a palopasa, a pyury a hluh tahna
a châ), he su liana heta ahyhmah arie ngâh veih ei. Siaha beizy chhiekhei awpa
ta Matu râh lâ ama siena lâpi châ ta, nohchhô a pavâ nota ama khôsai tyh/sie
palâh tyh. He daihti liata ABEI CHÂLAI (Thiahra beipa) he Matu râh lâ chhiekhei
awpa ta sie hra ta, Bei Machâ â chhi penawh ta “Khaikhy” su a châ tahpa abei
Châlai chho tlâ lei awpa ama tah nota, Bei machâ pakha ta a chho tlamaw haw.
Cha pataw nahta abei Châlai ta, “He su he ma Khaikhy cha?,” tah ta, byureih tu
awpa ta pahrua ta, amâ rie hra.
Nohtla hrahri ta Chakeih nah amâ
khiehlaipa pyu cha rakhaih rakhy ha ta, âmo cha abei Châlai biepiepa hawhta
Meihô thy (Patih) ei ta, alô pasah ei ta, meihô kâ lâta chadôpa ta ama soh. A
vaw zoh nahta Chakeih nah cha a vy ei ta, alô sahpa saih hôlôpa cha thokha ta a
vaw tyuhnie ei ta, sah ama tah tu vâta thata sâh ei ta, amâ râ lymâ. Cha tawh
raita cha Chakeih ta he Khaikhy su he a thyusai ha. Abei Châlai moh a chhuana
liata, “Keima Châlai na, Laichi sapaw na, Khaikhy a pathyupa na,” tah ta, a moh
â chhua tyh. Ano he abei riahphapa châ pâ tlai hra ta, chyhsa ta pasâhsa ei ta,
ama mochhyu ngâsâ. Khaikhy khih he Khaikhy chyhsa ta ama pahrâ ha vâta Khaikhy
châ leipa ta, Khaikhy y ta, cha su liata nochhi Mara ta ama za pahrâ tahna a
châ. He chôchâh liata eikha cha Politician pakha ta Deputy Commissioner,
Chhimtuipui District hnohta a reina liata KHENGKHAWNG tah ta, he arohtuhpa
chhao y thlâh hra ta, arohtuhpa heta khôtho liata, “Pâpuh, khazia ma Khaikhy
tah molo thlâh leipa chi ta, Khengkhawng na tah e?,” tah ta, cha Politician ta
â chhyna cha, “Pahnothai vei ngyu sala ei tah kha maw,” a tah. Reih via heih ei
sih la, nôpaw hmiatua penawh khata hmo vaw sai pasi kaw hra ei ta, Mara sawzy
ta Siaha khihpi vaw ngai ei sala amâ sosâh via hra awpa ama khopa vâta
Siahatlâh khih liata pahrâ penawh kha Siaha lâ azâ paih awpa ta ama chho. Ama y
n’awpa su châta New Siaha khô Saikahpa THINA SAIKAH amâ tlyh. He daihti nota
khihthieh kiah tahpa zy, khihchâ zoh tahpa zy liata Lakher District Council ta
maohphaona a pahnieh chaipa cha Puhpa HC. Sadô S/o HC. Laihnao châ ta, Rural
Administration Officer a châ. Ano (Puhpa HC. Sadô) ta a saisopa châ thlyu aw ta,
“Siahatlâh tawhta a zu ei chi ta, nama za y n’awpa su he Thina Saikah châ ta,
chavâta nama vaih moh he Thina Saikah a châ aw,” tah ta, âmo ta, “Pâpuh, chata
la châ thai vei, Siahatlâh eimâ tah aw,” tah ei ta, ano (Puhpa HC. Sadô) ta,
“Tahmâ cha Siahatlâh lia y khao leipa ei chi ta, Thina saikah lia nama y ha
tawhta cha kheihta Siahatlâh namâ tah thai khao aw?,” tah heih ta, a chhâna
lâta cha, “Â do na, vaih moh tlaita thina ahlaopa cha,” tahpa ta Siahatlâh
tahpa ta ‘Tlâh’ achâ leipa saikah kha Tlâh lâta ama palie haw. Thosaih khih
chhao he Bykhih lia vawh ei ta, Thosaih moh phaoh thlâh ei ta, khih hmo chôchâh
liata pasaina ama hneipa châ thlyu aw ta!
Reih
via ei sih la, Siaha liata su moh â nano kawpa miakha cha, Ra-awh saw sana
tlâh, atahmâ ta C.E.M Bungalow yna su he a châ. He su he hlâno ta cha Tho chi
kha a moh Thochhiehriepa tah ei ta, a buh a hnai kawpa Thochypa chi châ ta, he
tlâh byuhpa liana heta Ra-awh ama y thai kaw. He vâ ma a châ ma Ra-awh saw sana
tlâh tah ei ta, no-âh â chhih kaw. Pavaw hropazy cha a tih pathlasa ei ta,
khazia ma Ra-awh leihkâ ta a saw ama pasasa? A moh ama bina chhâpa a y thlyu
aw. Miakha vaw bai heih sih la, Thlâtlâh dyna su he atahmâ ta Siaha Bazar
Traffic Point he châ ta, he su he Siaha Beinô Thlâtlâh zuah ama dyna su châ ta,
chavâta Thlâtlâh (Thlantlang) dyna ama tah. He he Marapa râh liata Arâ (Horse)
â ngia tua chaina a châ (A khôlâ he cha Historian nah alaichadai awpa ta soh ei
sih la).
Thina Saikah he chariah daihti
nota Diahsua chhôh lâ angia hmâ leipa ta nô pakha Meibu nô ama tahpa cha
chariah akhiehlai penawh ta ama thiena su a châ vâta ‘Thina saikah’ tahpa ta
bipa a châ.
THYUTLIAPAZY NATA POLITICS
~ Abie Nôtlia

Reih awpa thathyu achhih lei kawpa,
anodeikua rei cheingei awpa ta khâchâ keima liata nâ hnawtuhpa y tlôhpa vâta ei
reih cheingei awpa abyuhpa ta ei pahnopa cha, Marapa thyutliapazy nata Politics
he a châ.
Politicianzy ngâlâh he râh, chi nata pho
atao pathituhpa nata, kyh apachâtuhpa châ vei ei: Eima kho apahâhtu hapa vâ
chhao a châ thlyu aw. Tlyma, eima Politician nahzy chô liata eima hnabeiseihna
nata eimâ pahniehna â sâh kawpa vâ ma a châ ha aw tly? Marapa zawpi, a pachaipa
ta thyutlia sawzy pi heta Politician nahzy ngâlâh he chi nata pho, Râh kyh
pachâ via pachai awpa hawhta pachâna eima za hnei tyh. Anodeikua la, vaw châ
hlei vei! Râh, Chi nata Pho kyhpachâ ta, taopathi awpa he Politicianzy ku liata
ngâlâh apahnieh leipa ta, keimo mo pakha nochâ chyu liata tlao â pahniehpa a
châ.
Chavâta, thyutliapa athai sopa
nata achuhaipa thokhazy heta liahsa amâ chunazy kaw patlôpa ta, ama thaina
sonazy amâ chuna kao liata ama ‘Specialized’ nazy kha Mara râh châta hmâh awpa
ta hiatlia â chhih kaw nota, pangiasa leipa pi ta Politics liata amâ ngia thlâh
ha heih tyh, a pâhria ngaita kaw. Eisaduthliena liata khâ ei rohpady tyhpa cha,
MA History khata Politics lia angiah thlâh ha leipa ta, hlâno Marapa ‘histry’
zy kha tlao alaichadaipa ta achu sala, Marapa chi nata pho châta ryutlohpa ta
reih thei awpa ta abu ta tao sala, cha hawhta a châ khiahta cha Marapa châta
hmahsiena sâkha a vaw châ aw. Cha hawh pyly ta, mohropazy chhaota amâ chuna,
ama Subject liata ama Specialized-na chyu liata râh châta keih vaw chakâ chyu
ha ei sala cha, cha tluta eima râh, chi nata pho châta a phapa cha y aw vei.
Chavâta, Marapa thyutlia sawzy eimâ hra â daih kaw bâ. Politics ngâlâh he eimâ
pahnieh n’awpa châ vei tahpa he a thiehpa ta pahno chyu ei suh u.
Thyutliapazy ku liata eima râh he hlâ ei sih
la, thlalôh â chhih hmeiseih aw ma?:
Eima râh Politics he zakha liata zakha
thyutliapazy ku liata hlâ ha ei sih la. Tlyma, eima râh ryureina sâh chaipa
District Council chhao he thyutliapazy ku liata vaw ypa châ ha sala, thlalôh â
chhih aw ma? Apahnieh tlâh a châ hmeiseih aw ma? He hiahrina he achhy a ru kaw.
Mara thyutliazy atahmâ ta eima duahmo saipa ta kei la ngâh mâh va na chamaw! Nohchareih
Mara râh kyh ei pachâ âtahpa pôh via laih lymâ pi ta, eima râh deikua raona lâ
a pangai via laih lymâ! Khâ ei rei
tyhpa hawhta, thyutliapa saw râh kyhpachâ âtahpazy he ahluh via cha, nô nata
paw kalachhôh liata achiepa nie ta, khôtho lâ deikua sia chaipa nata pha chaipa
hawhta y achhuahpa, nawhtaw akhoh leipa nata keima pachâna nata biereipa he na
ado chai tahpa pachâna ahneipa eima hluh tu ha chy. Cha hawhpazy chata eima râh
he chhihthapa ta, mohôhna rai hria ha ei sala eima râh duasu achhie ngaita kaw
aw. Chavâta, thyutlia sawzy pi heta sasyh ativy achhuah ha tua ei sih la,
Khazohpa asaohiahna chôta ti nata râh châta keih eima chakâ awpa tlao a châ.
Thyutlia sawzy Politics liata
angiah awpa ta Chi nata Pho, Râh
kypachâna hmeiseihpa eima hnei awpa a byuh:
NGO’s nata Pressure Group,
Awnanopa liata â hmâ nota, he paw he la râh chakaona ‘Politics’ liata angiah
hapa châ sala, eima râh heta eima phahnaikhei kaw thlyu khiah maw? tahpa ta
eima pachâpa nata eimâ pachy kawpazy chhao he, a hmeiseihpa ta Politics liata
angiahpa ta, bei dyuchhai liata amâ tyu ha nahta cha ama ZERO khai ha heih ty!
Eima hnabeiseihpa nata âmo liata ngâna eima pahniehpa hawhta vaw châ khao tyh
veih ei! Khazia ma a châ aw tly!! Râh, chi nata pho kyhpachâna liata ama sia
leipa vâta tlâ châ vei ma?
He kyh liata ei reithai kawpa nata
amopâtlâh a châ kawpa ta ei pahnopa cha, eima chheipâh liata apahrâpa ‘Tlaikao’
nahzy he ama châ. Thyutliapa athaisopa pôh via lymâ ei ta, Chi nata Pho châna
liata ama sia ngaita kaw! Chho chaimâh ta, thata pachu angiah leipa ta; âmo
liata ‘nationalism’ palôhrupa â-icha kawpa hneipa ta, phopi padua achhuahpa ta
reiraoh kawpa ta tlao hmah ama la. Keimo Mara sawzy pi deikua cha, chho chhyh,
pachu chhyh angiahpa eima châ hleikhô ta, Marapa chi nata pho châna liata
asianô leipa nata thapasana palôhrupa hnei hmeiseihpa eima chyh tu ha chy. Khâ
ei reih tyhpa hawhta Marapa phopi padua awpa ta cha, Marapa râh, chi nata pho
kyhpachâna hmeiseihpa hnei ta, Nationalism palôhrupa eima hnei ha tua awpa a
ngiah ta, ‘Baptisma’ ha tua awpa eimâ ngiah. Cha hawhpa palôhrupa phaoh tlôh
leipa ta nata achhuahna sianôpa hnei leipa ta Râh, chi nata pho châta keih chakâ
eimâ chhuah thlâh hapa a châ khiah cha khâpa sisaw leipa deita a châ aw. Na
hlao a tloh hapa chhaota nâma nata na chhôhkhazy châta la â thôh ngaita kaw
ngyu aw. Anodeikua, Mara râh châta deikua ‘Raona’ tlao a za châ aw!! Chavâta,
ei thyutlia heih atanoh nata mylâ liata Marapa chi nata pho chakaona liata a
hmeiseihpa ta keih chakâ achhuahpa, Politics tlyliah liata angia chhuahpazy pi
ta cha Marapa râh, chi nata pho kyhpachâna liata eima pihpathi ha tua awpa a
ngiah ta, chi nata pho liata sia tua ta, Nationalism chhôhso lôhpi eima hnei ha
tua awpa â ngiah. Cha hawhpa palôhrupa hnei awpa ta cha Khazohpa asaohiahna
chôta eima sie awpa â ngiah ngaita kaw.
Mara thyutlia sawzy pi ta chhihthatuh
phapa hnei ma pi. Mara phopi padua awpa ta thyutlia sawzy pi ta chhihthatuhpa
phapa eimâ ngiah :
Thyutliapa thisaih lalôhpa sahlao a vaw
tyuhpakhy pi ta, eima râh siezie nata eima saduthliena bielôhawhpazy eima rei
daihti ta, eima khopasatu hapa vâta a chhâ chhâna lâta, “Marasaw tlâ ‘Sawhkhâ
adyuhpa ta riah-ru’ suh u” tahpa bie eima rei châh ahluh kaw tyh. Anodeikua, a
hmeiseihpa ta pipatlohsana deikua y tyh hleivei. Eima râh thapasana vâta eima reipa a châ
tahpa deikua â hno. Marapa chi nata phozy pi he, hlâno cha Chi nata pho reiraoh
kawpa, Opa lyuhrizy kyhpachâna hnei kawpa eima châ tyh. Chavâta, hmopha taona
kyh liata chhochhi cha pahmaohpakhy nao kawpa eima châ. Anodeikua, atahmâ ta
eima duasu liata cha hmopha taona kyh liata pahmaohpakhy ru chaipa chi nata pho
eima châ bâ thlyu aw? Maniah pahmaohpakhy ta, Marapa châta abâh pazawh thei
awpa chhihthatuhpa Mawsi eimâ ngiah kaw bâ.
Eima râh Politics duasu he na pachâ beih
hra ma? Thachhie â chhih ngaita kaw.
Ahyzy eima reipachhiena kyh châ leipa sala, râh kyhpachâ âtahpa, eima
Politician nahzy ta eima râh amâ chhina dâh he lôh-eih â chhihh lei ngaita kaw!
Thyutliapazy pi heta ama chô liata ngâna pahnieh ngâh hmeiseih mapi tahpa a sia
kawpa ta â lâ. Mara râh châta ‘Vision’ phapa hneipa, adona nata ngâchhihna
pasâhsapa, ano chhao apaky ngâhpa ama sôh ngaita kaw! Atahmâ ta eima duahmo
liata cha MDC atloh thei khao leipa a châ khia cha, achhie chaipa ta atlyna
liata sôh nata thih ahryuhna zydua thôpakhua n’awpa ta Contract thysy/thyza
hlei mâpa eino (2) chhâ hria achhuahpa eima hluh tu ha. Cha dei châ vei, vaw
tlohpa ta biehneina a vaw chabana daihti liata, a chhôhkha sanawhzy sawkhâ rai
nata Contract pie thlâh hapa eima hluh tu ha. Cha hawhpazy ta râh ama chhihtha
thlâh hapa cha kheihta e eima râh he â duahpapua thei aw?
Chavâta
atahmâ ta duahmo liata Marapazy ta Marapa phopi padua awpa ta hmahlana, keih
eima chakâ n’awpa kyh liata cha, chhihthatuh phapa eimâ ngiah ngaita kaw.
Chhihthatuhpa phapa eima hnei to leipa vâta thyutlia sawzy eima palôhrupa a
viavi ngâhai. Chhihthatuhpa phapa nata riahphapa, adona nata ngâchhihna
chabapa, Râh châta ano chhao apaky ngâhpa he patluah bâ ei suh u. Cha dei châ vei,
nâma cheingei chhao kha chhihthatuhpa phapa na châ thei hra. Chhihthatuh phapa
eima hnei tita cha Marapazy pi he eikha tlaita pananopa ta y cheingei aw pi ta,
eima râh ‘Change’ hmeiseihpa vaw tlô aw ta, paw pakha ta a rei tyhpa ‘Better
Maraland’ chhao a hmeiseihpa tlai ta eima hnei thei aw.
A chhâ chaina liata ei rei khohpa
nata ei pachâ peimawh kawpa cha ‘apôhkhana’ he a châ. Kao totie liata eima râh hmahsie ta, Marapa
phopi padua awpa ta cha, keimo a chhôh liata pahrâpa, ahneituhpa Mara sawzy
sapa nata thlahpa liata eimâ pôhkha ha tua awpa â ngiah. Reiraohna nata
apôhkhana eima hnei tlôh leipa a châ khiahta cha, eima chheipâh liata apahrâpa
chi hro pho hropazy hmiakô liata disaopa ta thlai eima y aw.
‘Khazohpa nata eima râh châta’
Source:
Board of Mara Literature, MADC, Siaha.

Comments
Post a Comment