Editorial
Nopi a vaw lie ha heih ta, nohzy vaw palo pathao laih
ha eih. Nopi â vaw lie nahta eima râh liata hmo a tlô cheingei tyhpa, a pei
kawpa cha râh mei ta a kâ tyhpa he a châ.
Kôchareih ta eima râhzy eima sai khiahta la râh kâpa
nata meikhuh thata a khupa eima hmô thlyu tyh.
He râhhmâhpa phapa eima hneipazy mei ta a kâ tyhpa he
pie ngaita tyh ta, a kâna su liata tho nata ramawhzy a thiehpa ta vaw pyuhpa ta
a vaw laiseih heih awpa ta cha kô hluhpi daihti a byuh heih tyh.
Tho nata ramawhzy hleikhô ta, kha mei kâna su liata a
pahrâpa pazu pavaw, lôvâ tihvâpa nata râhsazy ta thata tao ei ta, mei ta kâsao
hôlô ei ta a pei ngaita.
Tho, ramawh, lôvâpa, pavaw nata râhsazy he eima
peimawhna liata hmâh awpa ta Khazohpa ta miah a piepa, âmo chô liata biehneituh
awpa ta a raopa châ hr’ei sih la, âmo mohôh ta vaih ta pabohsana raihria awpa
chhao he keimo chyhsapazy maohphaohna a châ pyly hra.
Chavâta râh kâ awpa a vaih awpa heta maohphaoh viapa y
tlâ leipa pi ta, mo to heta eima maohphaohna a châ tahpa pahnopasia chyu ei sih
la, pabohsana rai eima hria bâ awpa a peimawh ngaita.
Chavah lâ tlyma, râh lâ tlyma eima sie daihti liata,
beih eima chhona mei thie leipa ta eima siesai awpa châ leipa ta, a byuh leipa
ta mei eima patih chakhyh hr’awpa châ vei. Châhnamei eima pazypa chhaota a
tlôna thie tua leipa ta eima thy chakhyh awpa châ hra vei.
Sahdô, lyu a taopazy chhaota eima rao hlâta meilâ a pha
kawpa ta eima phi tua cheingei awpa a châ.
Eima nietluana vâta leithei leipa ta mei eima pakâ awpa
vaw byuh tyh ta, anodeikua eima nietluana khôlâ cha râh pakâlei awpa khâchâ
eimâ chhuah awpa a peimawh kaw. Eima nietluana vâta nata eima phasa khona vâta râhhmâhpa, pazu pavaw, râhsa nata
lôvâpazy ta ama tao awpa eima pasaih awpa châ vei.
RÂH THIEHPA,
MARA RÂH PHOPI PADUA AWPA TA
KHAZOHPA REI
EIMÂ NGIAH AWPA Â NGIAH
~Abie Nôtlia
Biehmiapa:
Râh thiehpa, Mara râh phopi padua awpa ta
Khazohpa rei eimâ ngiah awpa a byuh tahpa he khâpa ma a yzie châ tly? Kheihta
ma râh thiehpa cha eima tlô aw? Khati ta ma tlô aw pi ta, Mara râh phopi cha
eima padua aw? tahpa he hiahrina a y thei awpa a châ. Eiphana rakha ta vaw reih
pakawh aw na ta, Khazohpa ta Marasawzy Programme rônah kawpa, chô lâ tawhta
maniah avaw taopa chiehpa, nata lâthlôh maniah asa ngâhaina dâhzy eima
pahnothei awpa châ sala.
Mizo
nata Keimo
A tliata tawhna khata Tlaikao nahzy hry
liata Evangelist thokha nata Social Activist thokhazy liata Khazohpa ta bie
reih ta, ‘Zoram Khawvar’ he a vaw pahnosa ha hra ei. Kha hlâta ‘Zawlnei Saikhuma
inlarna’ liata a hmo hmôpazy kha a hmeiseihpa ta a tlô laih ngâhaipa hawhta
pahno ei ta. Anodeikua, he ‘Zoram Khawvar’ tlô awpa heta ‘Thim thuahnihna’ ama
chatôh ha tua awpa â ngiah zie zy, ‘thim thuahnihna’ liana chata Mawrâh chhôh
liata pachârôhna nata mâchhiesana a tlô awpa ziezy reipa a châ. Cha daihti cha
atahmâ kô 2015 tawhna heta athao pathaopa hawhta ama reih.
Keimo Marasawzy pi zaw khâpa eima duahmo?
Apatuapalua thaipazy pi ta cha eima pahno chyu aw. Khazohpa heta Mara râh, Mara
chi nata pho kyh a pachâ zie hih. Missionary eihhrâhpa, Ryureina eihhrâhpa,
Alphabet eihhrâhpa, Râh eihhrâhpa maniah avaw pie khai ha chamw! Tlaikao nahzy
ta ama pahâh pathaopa ‘ Zoram Khawvar’ he atahmâhlâ ta Evangelist zy khiah,
Social Activist nata khahlâ ta hrohsopazy ta ama reipa cha he râh thiehpa chho
lâ tawh (Mara râh) tawhta â thao awpa zie ama vaw reih chyu.
Tlaikao nahzy ta ‘Thim thuah hnihna’ ama
tahpa cha Marasawzy ta eimâ tyh thei hra aw ma? Khazia vâta maw? Kheihta eima
khôkhâh thei aw?
Ekhai, eimâ tyh thei sao tlai! Eima râh
liana heta Khazohpa ta chyhsa patapa, chyhsa hmeiseihpa a peimawh ha bâ.
Khazohpa bierei thai kawpa nata Khazohpa bie apahno pathu kawpa peimawh vei.
Awnanopa hrâkyu kawpa, pakhypazi tiama kawpa peimawh khao vei. Maisâh tawhta
mothlih chhaota athyuheihna reih theipa peimawh khao vei! Ato ataotheipa nata
palôhrupa mohtuhpa eima Khazohpa heta, he Mara râh liana heta Ano achituhpa,
Ano rei angiah hmeiseihtuhpa ngâlâh a peimawh. Eima pakah nata chôpho ngiana vâ
ngâlâh ta Khazohpa riah achipa eima châ khiah Marasawzy pi heta Khazohpa
ruchhôna he khôkhâh leipa aw pi ta, Marasawzy châta byhnâ maniah  chhuahdy
chiehpa he eima chi nata pho, eima râh pahleina chhaichhi ta ahmâh aw.
Râh
thiehpa, Mara râh phopi cha kheihta ma â duah thei aw?
Khazohpa ngiachhiena vâta eima râh liata
Change a tlô ngâhai. Look East Policy he a hmeiseihpa ta a hlao vaw tloh aw ta,
he ahlaotloh thei n’awpa heta sôdaohna lâthlôh 2-lane Highway chhao KMMTTP ry
liata chao ngâhaipa a châ haw. He zydua avaw hlaotloh tita cha NH-54 Silchar
lâthlôhpipa he aheisaipa châ aw ta, chho lâ aheihpa ta moto ta sôdaohna ama vaw
siekhei bâ aw.
Daihti vaw sie via laih lymâ aw ta,
Akyap, Sittwe Port rônah kawpa, khizaw râh nano nanopa chyhsazy ta su to râh to
tawhta ama pangaipa eima hmô heih aw. Hmo no-âhchhih kawpa cha chô lâ tawhta
Khazohpa Programme nata Plan taopazy he, nothlahpa achhypa sawkhâ HAMARA SARKAR
heta tlô lei awpa khiama a chi tah ngâkaw awpa ta, Notla Mara râh nata Nochhi
Marâ râh liata Project thiehpa a tao via laih lymâ chamaw!
A
chô liata eima reipazy khi a hmeiseihpa ta hlao a vaw tloh tita cha eima khoh
ma, khoh vei ma vaw pua tuachai awpa cha Phura Road he 2-Lane Highway ta taopa
a vaw châ bâ aw! Laty tlâhpi liana khita Airport pha kawpa a y cheingei nahta
hnabeiseihpa a châ hra. KMMHP he vaw pitloh aw ta, Power & Electricity
liata thata hmahsiena eima hnei hra aw. Hmoto zydua he eima râh tawhta
hmahsiena a vaw thao ha bâ aw ta, Mara râh leilô hneirôhna zydua chhao he
thaopapuapa a vaw châ bâ aw.
Khi zydua tlô awpa khita Khazohpa ta a
tlia tawhna khata Marasawzy byhnâ maniah pie ta, Marasawzy hry tawhta châthaipa
MCS, MPS, etc zy maniah a vaw pie laih lymâ. Khi nahzy khi he daihti phapa eima
tlô tita Maraland kû vaih awpa ta Khazohpa ta a pachhhuapanoh chhieliepazy ama
châ. A ly â chhih hmeiseih.
Anodeikua, Khazohpa china nata reingiana
hmeiseihpa he hnei chyu suh vy. Khazohpa ta Zawna kha thâtihpha chho awpa ta
tuah ta. Anodeikua, Khazohpa ta a tuana râh lâ sie khao leipa ta, ano khona lâ
a sie daihti liata cha Balyh liata kiahpa ta, thlihpipa nata vâsua ru ngaitapa
ta a phy khaw. Balyh liata kiahpazy ama noraih ta, a chhâ chhâna liata cha
Zawna kha apahnothaipa ta, “Keima vâta na a châ. Keima he tilaipi lâ na thy u
la”, tahpa ta Zawna tilaipi lâama thy tawhta thlihpipa nata vâsua â vaw chalih.
Ti liata thypa a châ tawhta Nga ta a palâ heih khaw! Noh 7-na noh ta a pachhao
papua.
Atanoh he Khazohpa ta maniah a khokheina
dâhzy apyh thai leipa ta, eima kuh eima pachhasa khiahta cha he râh he
hnôhchhypa eima châ aw. Chavâta, Khazohpa rei angiah ei sih la, Khazohpa china
hmeiseihpa hnei chyu suh vy.
Mara phopi padua awpa ta Khazohpa china
nata reingiahna hmeiseihpa eima hnei awpa â ngiah zie ei phana rakha ta vaw
reih ha na ta, atahmâ cha ZAWDÂH CHAVAH CHAKA Â DAIH HAW tahpa biepipa hmâpa ta
Marasawzy eimâ hra awpa â ngiah zie eima reih heih aw.
Rubena pathla, Gada pathla nata
Manasia pathla khophie rôzy tlai khata râhtaipa Kana râh a ngiah khoh vei ei
chamaw! Eima khichhaina râh Mizoram State liata y lymâna chôta, Mizo Nationalism
he ahlykheipa ta eima palôh a tlâh thlâh ha aw ma? Zawdâh chavah achaka khoh
leipa Rubena pathla, Gada nata Manase pathlazy hawhna khata eima y thlâhthli aw
ma?
Atahmâ tawhta Râhthiehpa tlô awpa ta
Zawdâh chavah chaka pathao â daih haw. “Apathai teh u. Mylâ Khazohpa ta nama
hry ta hmo no-ah chhih kawpa zy tao tlôh aw ta’’ -Josua 3:5.
Atahmâno tawhna heta Râh thiehpa tlô awpa
ta, Khazopa china nata reingiana chôta eimâ pachhuahpanoh awpa â ngiah haw.
Anodeikua, Râh taipa tlô awpa ta chhihthatuhpa ngâchhihpa, Abeipa Khazohpa
china hmeiseihpa ahneipa, chyhsa riahphapa deikua hnei mâh mapi. Adaihti ta
liata Khazohpa ta a sathaw thupa chyhsa maniah apie cheingei nahta hnabeiseih
ei sih la, maniah apie thei n’awpa ta khâ thlahchhâ ei suh vy.
Eima chheipâh liata Tlaikao nahzy heta
thai kawpa ta Mizo châna liata maniah khô achhuahpa ta teikhâ laih lymâ aw ei
ta, mohphana, sôh nata thih tlaichhaipazy deikua Mizo tahpa liata ama vaw y bâ
aw. Anodeikua, he nahzy vâna heta Mara chi nata pho achalyu leipa aw ta, thyutliapa
Khazohpa china nata reingiahna ahnei hmeiseihpazy ta Maraland ku he ama vaih bâ
aw.
‘Thyu la khaih teh, na khaihna cha a vaw
tlô haw’
BYHNÂ EI TONA HNAWH
MARAREIH
~ FC. Chhuasa
Bie noâh rei na ai leipa thâtih miakha
cha ‘Mara
reih vâta byhnâ ei tona’ thâtih
he a châ.
Heihzy hawhta Saku phapa nata tiria haosâ râh khihpi
achuna su liazy ta ei moh ei parosa thei hra lei tawh tly cha, College
ta cha patlô ha hraw sala, keima liata thaina sona a pachôpakhypa rai za y vei.
Reih
hropa thaipa hnei leipa na ta, ei paleih ta parosa thai tlâ hra vei. Mara reih
dâhdeipa chhao cha heihzy palôh pachhiena rakha deita ta tlâ thai na...opa
lyuhri nata khitlâh, chi nata pho châ chhochhi rei lei, keima mopakha niedo a
hmô n’awpa châ chhao rai ta keima lia thaina nata sona rai a bai tlâ vei.
Noâhchhih
kawpa ta Mara reih pahâhkheina keima liata vaw tlô chaimâh ta, achu chaimâh na
ta, hmahsiena lâthlôh deikua chhutla chakhâ ngaita ta, hlaotlohna ei topa
chhochhi y mâh vei! Deikua, Mara reih
thlahpa chata na siesai khoh tlôh va, a keimapa chhao rai ta hnôhchhy ta kuasai
heih awpa cha pasaih thai khao hra va na !
Kô
20 rô tlai a vaw khô tawhta cha Mara reih chata byhnâ hluhpi naw tlókheipa
chaimâh ta, pahripaziah tiah'pa chhao châ khao vei !
Pôraoh
liata chhobai tie ta, hnazô liata Azyh
ama ka pahru hapa a lyu thlâh hapa, khihsa tôhtuna liata o pazu chhaota a pahrâ
lâh hoh leipa tlaina he, Mara reih ta na pathyu ta, eina paduapa hleikhô ta
na tobi ta, sathaw na thu ta, eina
chaluah..kei, FC.Chhuasa ta tlai na he...
Viasa
hluhpi na pie ta, kyhpachâtuhpa nata saiheituhpa hluhpi na pie ta. Hmiapahno
lei chyhsa pongyuh abupa sahlaozy taih cha lôh nâ rie ta, na deichhy awpa ta ei
naw tuapa tyh ei.
Ei
hluhpi molaipa nata nôpawzy pati niena dawkâh liata na patyusa tyh ta, ama
nyuzy eina pahlysa tyh. Biehneituhpa nata ryureihtuhpazy hmia liata ei hluhpi
nâ chhi ta, marareih vâ deita ta ei reikah puapazy ama nahthlie tyh. A châhta
chhochhi cha ama ryureina liata eina pahlaosa pâ ngâ kaw tyh ei.
He
hmo zydua he ramâ lâ hmozy khiah ma ei tah pâ ngâ kaw tyh. Châ tlôh va. Hruana
châzy dao tyh hra na ta, ei moh ama pado tyh hra tlai kha zaw..Tlai chuh, he
hmozy he sadu rai ta ei thlie papha beih leipa hmo sai a châ. Cha Mara reih
rimâ bao cha! A châhta molaipazy a tyuduana liata su na paruapa tyh hra ta, noh
y ta daihtizy ei reipati tyh hra. A châhta chhochhi cha Ph.D degree a hneipazy kiah
liata nâ chhi tyh ta, kâchhiena nata sasyh a mohnaona deikua a pasa khoh kaw
tyh.
Â...reitiah
va na. Marareih heta pastor hmiapahnopa hluhpi na pie ta, politician hluhpi hnohta
hmia na pahnosa ta, hneirôhpa nata dyhpha chaipazy ta ei moh chhiehrupa he vaw
ngia hra ei ta, nôpaw hluhpi ta ei hmia na siah hra ei ta, eima râh sapa nata
thlahpa liata chyhsa a lâluah chaipazy ta khiliah lyuhbie na hlâpa ta ama khokheina
taih eina padaosa tyh.
Lôhkhy
viasa saih u, rie na sikhôh khuh vy. He tlupo ta byhnâ ei tona Mara reih he,
kei châta la hnôhchhy thei rimâ'pa châ vei. Alynabie reina châta ei hrochhôh ei
theina rakhata ta Ano (Mara reih) buakhei hra awpa deita he ei tao awpa nata ei bâhpa a vaw châ. Mara
reih vâta hmiachhie alapa ta, chyhsa ku ei tao hapa chhaota a paphasai thei'pa
châ va na.
He
tlupo ta Mara reih siepahliepa ta byhnâ nâ pietuhpa ei Khazohpa chhao Mara reih
ta ei reithai lymâ aw.
CHI NATA REIH NATA
RÂHHMÂHPA PABOHSANA
~ Hickson M.
Beihropahnie, Tisi
“Chi nata reih nata râhhmâhpa pabohsana”
tahpa he MTP General Conference, 2019 liata kôphuahpa bie châ ta. Eima râh ta
eima peimawh kawpa biepipa a châ. Eima chi nah pho pabohsa awpa ta eima reih â
boh awpa byuh ta. Eima reih a lei khiahta cha, eima chi chhao a lei lymâ hra tahna
a châ. He miano pabohsa thei hra ei sih la, eima pahrâna râh nata eima chheipâh
râhhmahpazy â boh heih tlôh leipa khiahta cha, abohna kipa châ thei aw vei. Chavâta,
Chi nata Reih nata Râhhmâhpa he eima pabohsa pakaoh lymâ awpa a peimawh kaw!
1. Chi Pabohsana:
Khazohpa ta chi nata pho ta reihtlâh leipa
Marâsawzy cha chi nata pho ta maniah tao ta. Cha hleikhô ta, nochhi nata notla
ta maniah paysa heih ta. Nochhi lâ he Myanmar râh ta maniah ri ta, Notla lâ deikua
India râh ta maniah a ri hra. India râh liata a pahrâpazy pi he chi pangawh ta
y awpa ta Khazohpa ta ryh maniah a vaw rao. Chazy cha, Tlôsaih, Zyhno, Hawthai,
Chapi nata Vyhtu chizy eima châ. He Mara chi pangawh penawhzy pi, eimâ pabohsa
via lymâ thei n’awpa ta hmo peimawhpa hluhpi y hra sala, point sâno (2) hmâpa ta
rei eimâ chhuah awpa châ sala.
a) Apôhkhana:
Eima râh liana heta apôhkha leina he lai
lymâ ta, Mara chi pangawhpazy likawh lia chhaota âla pananonazy, “chi nata chi, pho nata pho” tahpa ta
âlapaeihnazy a lai kaw tyh. Py (NGO) liata zy, Political party atlyhna liata zy,
Awnanopa atlyhna liatazy chhao rai châ sala, “chyhsa dopa” tahpa hlâta cha, “Ano cha Tlôsaihpa chi, Hawthaipa chi, Zyhnopa
chi, Chapi chi, Vyhtupa chi” tahpa reihkahzy, “Ano cha keimo pho hawhpa: Chozah, Nôhro, Hlychho, Miehlô, Bôhia etc.
châ ta, chata khata” tahpazy liata sie via chai tyh pi ta. He hawhpa
âlapaeihna feeling buahpa heta apôhkha leina lai kawpa maniah a
tlôkhei ha tyh.
Chhôhkha, Khihtlâh nata Awnanopa liata apôhkha
leina he hmo pei kawpa a châ! Biehrai ta, "Chhôkha
nata chhôkha adyuh ei sala, a duah rairie veih ei"(Mk 3:25) a tahpa hawhta,
keimo nata keimo eimâ dyh lei khiahta cha, a duah thei aw ma pi. Chi chyhpa,
rainaopa ta a lei theipa deita eima châ. Eima chi pangawh heta apôhkha leipa ta
“nâ tua, kei tua” eimâ tah khai haw
khiahta cha, eima chheipâh liata chi lai viapazy ta maniah vaw hno via lymâ aw
ei ta. Disao eima nao kaw aw. Chavâta, maniah ama vaw disao pathlei lei n’awpa ta
apôhkha kawpa ta eima y awpa he a peimawh kaw.
b) Ahneina kyh liata:
Marasaw maniah a pahlei chai tyhpa ta â lâpa
cha pho hropa lahpi/vahpa eima hnei tyhpa he a châ. A pachaipa ta, chanô chhochhi
cha, pho hropa vahpa ta ama hnei ha khiahta la, dyh ama châ noh tawhta Marapa
chi ama châna chhao ama pahlei pâ haw tahna a châ. Cha hawh hra ta, Mara chapawzy
chhao pi ta pho hropa lahpinô ta hneipa ta, eima reihzy eimâ pamysa pathlei khiahta
la, eima chi a pahleipa hawhta eima châ pyly hra aw. Chavâta, lahpi/vahpa hneina
kyh lia he thyutliapazy pi ta â hra ei sih la, keimo Marasaw nata Marasawzy cheingei
a cheihchalo ta, eimâ pasô thai rairie awpa a peimawh kaw! Marapa nata Marapa
âhneina he Marapa chi pabohsana lâthlôh hmiatuapa nata pha chaipa a châ.
2. Reih Pabohsana:
Reih he Khazohpa ta maniah a piepa hmah châ
hra sala, pasô leipa ta eima pabohsa thai lei khiahta cha, rainaopa ta a lei
pakhua theipa a châ. UNESCO alaichadaina dâh liata cha, reih he a hmâhpa chyhsa
(a cheihtuhpa) ama chyh lymâ khiahta cha, thlaita a leidia thei lymâpa a châ.
Mara reih chhao he a cheihtuhpa nata a hmâhtuhpa eima chyh lymâ khiahta cha,
thlaita a leidia theipa a châ hra. Kô 2016 hnôhlâ liata UNESCO report liata
cha, Mara reih chhao he, a lei daihmâpa duasu (Definitely endangered list)
liata palâsapa a châ hra. Chi â chhih kaw! Chavâta, Mara reih he eima pabohsa
para lymâ awpa a peimawh hmeihseih. Pabohsa awpa ta cha, eima zydua ta maohphaohna
hnei chyu pi ta. A pachaipa ta, he kao lia he zawpi dei châ leipa ta, Awnanopa nata
Râh ryureina liata biehneituhpazy maohphaohna chhao â sâh kaw. Reih pabohsa awpa
ta hmo peimawhpa point sâno palâsa tua ei sih la:
a)
Reih pabohsa awpa ta cha eima patheisa/nahthliesa hluh awpa a byuh:
Hawti ama vaw pih tawhta reih ama thai tua
chaipa cha, ama thei/nahthlie hluhpa reih he a châ. Mongyuh reih ta bie amâ chho
tyh khiahta cha, Mongyuh reih kaw cheih aw ei ta, Via reih ta bie amâ chho khiahta
cha, Viah reih ama kaw cheih tua hra aw. Chavâta, Mara reih pabohsa awpa eima khoh
khiahta cha, Mara reih a kaw thai mâh leipazy hnohta Mara reih patheisa/nahthliesa
hluh awpa â ngiah. Cha hawhta tao awpa ta hmahlana nano nanopa chhao peimawh
ta. Pamosana ta, _Film Industry_ pha kawpa eima hnei awpazy he a peimawh kaw. Film he reikah ala chatliena pha kawpa
châ ta. Mara film zy, Mara reih ta Drama achâpa zy, Reih hropa ta taopa
Movie-zy, Hawti nah khopa Cartoon Moviezy chhao Mara reih ta paliepa ta papua hluh
lymâ thei ei sih la, eima mo hluh lymâ khiahta cha, hawtizy châta Mara reih ama
kaw thai n’awpa nata Mara reih eima pabohsa via lymâ n’awpa chhaichhi phahnai kawpa
a châ aw.
Cha hleikhô ta, Board of Mara Literature (BML) nata Mara Writers Club (MWC) zy hriaparaohpa ta Local channel eihhrâhpa hneina
dâhzy pachâ ei sih la, TV channel noeihpa eima hnei awpa a peimawh kaw. Thâtih
thiehpa: Mara râh liata hmo tlôpazy, Khizaw nata India râh liata hmo tlôpa thâtihzy
Mara reih tlai ta phuahnazy hnei tyhpa châ sa la, chata cha Mara reih he
pabohsapa a châ via lymâ aw. Tawhta la, electronic media-zy hmâh phahnai lymâpa
ta, Mara reih ro dâh nata rei dâh achuna (Grammar)-zy chhao Youtube lia taihta soh
(upload) thei awpa ta pachhuahpanoh thei ei sih la, chata cha chhâ a vaw y awpazy
taih ta phahnai kheipa ta vaw moh hluh, nahthliehluh lymâ aw ei ta, cha chata
Mara reih cha a vaw pabohsa lymâ hra aw.
b)
Mara reih pabohsa awpa ta cha rei hluh awpa ta tao a byuh:
Pyhrawh (10) achu ta, pass awpa eima khoh
khiahta cha, Py 10 achuna bu eima hnei tua awpa byuh ta. Eima hneipa dei châ leipa
ta, tiamapa ta reih hluh ta, eimâ chu awpa a byuh. Mara reih thai awpa chhao ta
reih hluh awpa byuh hra ta. Rei hluh awpa ta Marareih ta châbu zy, magazine
nata thâtihbuzy chhao eima papua hluh lymâ awpa a peimawh hra.
Vâhneichhih kawpa ta eima râh liata Class
I-VIII taih he Mara reih ta achu awpa Text Books hnei pi ta. He heta Mara reih thata
pabohsa ta, aly âchhih hmeihseih! Mara reih Text book-zy eima hneipa rakha liata
padaihsa thlâh ha leipa ta, eima zydua ta Mara reih achuna, cheina nata pabohsana
liata tôhpi eima phia via lymâ awpa chhao a peimawh ngaita! Abeipa ta talent a
pie eih-hrâhpa, hla phithaipazy nata hlaphôh-biephôh athaipazy chhaota a hluh thei
chaina hawhta hla nata bie ama phi hluh/roh hluh via lymâ awpazy chhao eimâ ngiah
ngâsâ. Mara thyuthlia, Social Media a hmâh tyhpazy pi chhaota Facebook, WhatsApp, Instagram etc. zy hmâh
phahnai via lymâpa ta, Mara reih ta ‘bie nah hla’ eima tawh papua hluh lymâ awpa
chhao a peimawh heih hra. He he Mara reih a thaipasia mâh leipazy châ taihta
Mara reih amâ chu theina nata rai naopa ta ama thaipasia via lymâ theina chhaichhi
phahnai kawpa a châ.
3. Râhhmâhpa Pabohsana:
Khazohpa ta khizaw nata a chhôh liata pahrâpazy
tao ta. Ano lyupa ta taopa chyhsapazy pi he, a hnôh chai ta taopa châ hra ei sih
la, hmotao hropazy mohôhna raihria awpa ta Khazohpa ta Ano vyuhpa ta biehnein nata
maohphaohna lai ngaitapa maniah a pie. Cha hry liata râhhmâhpa vaina nata pabohsana
rai he eima maohphaohna peimawh ngaitapa a châ. Chata a châ nota, eima râhhmâhpazy
a parao-pakeituh chaipa eima châ thlâh ha tyhpa he hmo pei ngaitapa a châ.
Râhhmâhpa heta eima pahrâna khizaw nohkhih
yziezy panano thei ta. Ziza phapa maniah pietuhpa peimawh chaipa cha râhhmâh phapa
he a châ. Râhhmâh phapa ta tihnawh phapa tao ta. Alei cho awpazy, noh lo tu awpazy
vaih ta. Kao hluhpi liata chyhsapazy pita eima phahnai hleikhô ta, Râhhmâhpa he
hmohrohhneipazy châta chhochhi cha, ama pahrâna su chaipa a châ. Râhhmâhpa eima
paraotu hapa vâta atahmâ cha, khihpi lâ dei châ leipa ta, thotlâh khih hluhpizy
chhao thata a palo haw. Electrict Current y leina liatazy chhochhi cha chyhsapa
châta riethei â chhih kaw bâ ta. Eima ti niepazy vaw pualei ta, hri-iahzy thata
hluh ta, pasanazy chhao a pôh lymâ hra. Chavâta, râhhmâhpa he eima pabohsa pha
awpa a peimawh kaw. Râhhmahpa pabohsa pha awpa ta keimo, zawpi maohphaohna peimawhpa
point sâno (2) reih tua ei sih la.
a)
Reingiahna:
Bible liata “Chyhsa to ama chôta ryureihtuhpazy reisai ta y ei se" (Rom.13:1)
tahpa bie eima hmô. He heta kyh to liata Sawhkhâ bie hawhta y khai awpa tahna châ
hlei vei. Anodeikua cha, hmodopa liata Sawhkhâ bie chhao eima zyh cheingei awpa
a châ. Sawhkhâ nata NGO-zy ta râhhmâhpa pabohsa n’awpa ta dâh nata phôh ama taopazy
eima zyh pha tyh leipa vâta thata râh he eima parao tyh. Sawhkhâ lâ tawhta lyurao
daihti a tahpa liata lyu eima rao tyh leipa vâta zy, “Lyurao hlâta meilâ phi tua awpa” tahpa zy, “Thohrohpathlu lei awpa” tahpazy, “Tikhaoh hnaw lâta Hlachâh nata Thody chhawh lei awpa” tahpa bie zy,
rei a ngiah leipa ta eima parao ha tyhpa vâta eima râh he thata a rao khai haw.
Cha hleikhô ta, Râhsa nata Pazu-pavawzy taw ama pataw daihti nota VC, MTP-zy ta
ama pakhâpa hmozy zyh leipa ta eima thie thlâh tyhpa vâta tahmâ cha, eima râh liata
Râhsa nata Pazu-pavawzy chhao a sôh kaw bâ. Chavâta, râhmâhpa pabohsa awpa ta Sawhkhâ
nata NGO-zy ta dâh ama taopazy rei eimâ ngiah lyhlia khiahta cha, eima râhhmâhpa
he eima pabohsa via cheingei aw.
b)
Tiamana:
“Tiamana he hlaotlohna thabypa a châ” ama tah tyhpa hawhta, râhhmâhpa pabohsa ta
a hlaotlohna hmô awpa ta cha, tiama awpa byuh ta. Sawhkhâ, NGOs nata eima mo pakha
nochâ ta tiama kawpa ta eima Khichhôh liatazy, Tikhaoh hnaw lâzy, thobô daihti liata
thobô hluh via lymâ ei sih la. He hleikhô ta, thokô ryzy chhao, tiama kawpa ta eima
pathai lymâ khiahta cha, eima râhhmâhpazy he thata â kaw sih lymâ ha aw. Eima râhhmâhpazy
paraopa ta, râhchawhpa lâta a palietuhpa châ khao leipa ta, a pabohsatuhpa nata
a pasihsatuhpa (parâhhmahsatuhpa) châ eimâ chhuah lymâ awpa he keimo zawpizy maohphaohna
lai ngaitapa châ ta. Cha kao liata tiamapa ta eima maohphaohna eima patlô thei
tita cha, eima râhhmâhpazy he râhhmâh pha kawpa a vaw châ khai ha aw.
A chhâ chaina liata cha, “Chi nata reih nata râhhmâhpa pabohsana” kyh
he Khazohpa ta eima maohphaohna maniah a piepa a chânazie eimâ pachu hluh via
lymâ awpa chhao a peimawh ngaita kaw.
KRIZYHPA HLA BU BIE
&
CHHÂZAW NATA TLYZAW
~ Laicho Nôtlia
Khazohpa ta Rev. R.A. Lorrain siepahliepa
ta ano reithaina hla he kô 1910 tawhta vaw hnei pathao ha pi ta. Atanoh cha kô
110 bohlo a vaw châ ha. Chyhsapa vaw châ ha sala machâ dei vaw châ leipa ta,
nôpi-pawpipa tah bâ awpa a vaw châ ha. Anodeikua cha atanoh taihta eima Hla bu
he hawti chiehtlâhpa châ ta, eima taopathi / panano ngâthlâhpa châ ta, â ihmy
leipa, ânano kôzawpa a châ. A hmiatua chai ta, a Bu moh he panano tua chaipa a
châ. AB Lorrain Foxal he kô 1977 liata miah apahâsai ta, ano hrochhôh liata 1st
Edition tawhta 7th Edition taihta, ‘KRIZYHPA HLA BU’ tahpa ta ropa a
châ. Ano a thi tawhta, 8th Edition, 1978 liata a puapa cha, ‘KRIZYHPA
HLABU’ tahpata ropa châ ha ta, 11th Edition taihta eima roh hmâ. He vâta a bu moh chhao he kô 1910 tawhta
eima vaw hmâ hapa, ‘KRIZYHPA HLA BU’ tahpa ta roh ha sih la, tahpa pahruana ei
vaw tao pâ, rozie dopa a châpa ta ei pahno hra.
Eima Hla Bu he kô 110 chhôh ta
chhuh chanei (Reprint) tlâ leipa pi ta, 1st Edition tawhta 11th
Edition taih deita he eima chhuhpa a châ.
Anodeikua cha 9th
Edition, Tonic solfa leipa he kô 1989 liata papuapa châ ta, he he 10th
Edition nata 11th Edition, biehmia liata ro pâ leipa châ ta, Tonic
Solfa chhaopa kô 1993 liatahpa kha 9th Edition châ leipa ta 10th
Edition tah awpa tlao a châ. Tahmâ a vaw pua awpa he 13th Edition awpa
a châ, edition chhao eima rochhei ha. Cha tawhta 9th Edition Biehmia
liata he hawhta ropa châ ta, ‘8th Edition liata Hla 448 a y’ tahpa ta
a roh ta, a do leipa ta Hla 449 tlao a y. ‘7th Edition he kô 1966
liata a pua’, tahpa ta ropa châ heih ta, a do leipa ta kô 1967 tah awpa tlao a
châ. 11th Edition Biehmia lilaw liata, ‘11th Edition he
kô 2015 liata released pa a châ’ tahpa ta a roh ta, tho (page) hmiatua chaipa
liata, ‘11th Edition -2016: All Right Reserved ‘ tahpa ta a roh heih
ta, ano nata ano he â chakhia thlâh ha. Hla Bu history he â dopa ta ro a peimawh
kaw.
Rev. R.A.Lorrain Hlazy chhao ro chheipa
a hluh kaw. 11th Edition, tho (page) 708-na he moh tua sih la, Hla
130 hry liana heta Hla nuhby 310, 313, 365 nata 447 zy he Rev. R.A. Lorrain hla
châ leipa ta, Rev. A.B.Lorrain Foxal hlazy tlao a châ. Nuhby 347 chhao he
E.M.H.Gates hla tlao a châ heih. Hla nuhby 447 he double ta â roh heih.
Cha leipa ta Hla nuhby 287-na he
Rev. R.A. Lorrain hla hawhta ropa châ ta, nuhby 387 tah awpa tlao a châ. Hla
nuhby 428 chhâna ry liata, Rev.& Mrs R.A.Lorrain (Vaili nô & paw) tahpa
ta tlâ a roh heih ta, Vaili mahnô & mahpaw tahpa ta roh ha awpa a châ. He
leipa chhaota pado awpa hluh kaw ta, he article liata cha a pahsitu awpa vâta
kha rakha kha châ chy sala, a pachâtuh p’enawh ta moh via lymâ sala.
Biehrai nata Hla Bu he cha,
Khizawpa châbu hawh châ lei khâh ta, tlâ nôh-miah chakhyh leipa ta, palôh
pathaih kawpa phaona chôta, tiamana chô ta, chahkhie-charieh kawpa ta, apie
khaina nata khâsia awpa he a byuh
hmeiseih.
Biehmia liata bie â rohpazy vaw
reih pi ta, “A mihtlaoh kawpa ta mo pasiapa a châ, eima Missionary hlazy he a
origin hawhta so pakhua laihpa a châ nota hla thokha Mara reih â do leitupazy
deikua cha padopa a châ”, tahpazy a roh ta, ly y pachhihsa ngâsâ ta, thapawh
chhao a pachhihsa kaw. A chhôh Hla nata Bie eimâ vaw ngia nahta deikua cha
palôh miah a vaw dei kaw. Rev.R.A.Lorrain Hla dei he, pado-pazy via a chhuahpa
ta eimâ ngiahnaopa a lyu kaw. A chhâpa cha Tlaikao Hla paliepa hluhpi y ta,
pado hlithâ kaw tlâ ma pi, chazy cha a chhâ viana lâ liata eima reih aw.
Mizoram P.C. nta Baptist Awnanopa
zy cha ama Krizyhpa Hla Bu he kô 1929 Edition tawhta atanoh taihta ama hmâpa
cha 18th Edition châ ta, ei 18 ama chhuh chanei (Reprint) hra. Ama
Hla nuhby chhao panano rô tlâ veih ei, a ualua saita ama soh lymâ. Ama
Missionary zy Hla chhochhi cha, a ualua sai tata ama soh. Ama missionary Hla
thokha chhochhi cha, Tlaikao reih a thai leipazy chhao hmahta , he he la aw!
Eima tah ngâpa chhao y ta, anodeikua cha biekawh sâkha chhao pananopa veih ei.
A chhâpa cha, Hla he ataotuhpa pasaina y leipa ta panano pasaipa châ vei. Cha
hawhna hra chata Hla palietuhpazy chhao he zana (honour) vâta ma hla paliepazy
he pananopa/padopa beih kaw veih ei.
Eima Hla Bu liata eima pado/panano
hluh chaipa cha, eima missionary nawh Hla he a châ thlyu aw. Eima pananona bie
chhao he, Rev.R.A.Lorrain bie hmâpa nata â lyu rô thlâhpazy a châ. Pamosa n’awpa
ta Hla sâkha Rev.R.A.Lorrain Hla paliepa he moh tua suh u-
‘NGIAROH TI LAI THLIHPAW CHHAO’
tahpa he, 7th Edition liata nuhby 89-na; 8th Edition
liata 144-na; 9th Edition liata 146-na; 10th Edition
liata 225-na nata 11th Edition liata 284-na a châ. Edition tota a
nuhby he ânano khai.
Châh 1-na liata, Thlihpaw tahpa he
thlihpi tahpa ta pananopa a châ. Chahawh lymâ ta, Thlahmih-thlahpa; Châh 2-na
liata ‘Pachha hropa’ he ‘Bohna hropa’; ‘Ei thlahmih nô-popa’ he ‘Ei thlahpa
hrona na châ’; ‘Na ngiachhiena liata y’ he ‘ Kei dei na pa y sa kha’; ‘Na
siesai laih tyh kha y’ he ‘Nâ ta tha na patlô teh’; ‘Nâma liata ipa ta y’ he
‘Nâ lia â ipata y’;
Châh 1-na â thaona liata,
‘Thlihpaw’ tahpa he ‘thlihpi’ nata ânanona y vei. Keimo Marapa pi heta thlih
moh he eima hnei hôlô, Chothyu, Khôkhih, Khisô, Saothlih, Thlihpawpa,
Thlihpipa, Thlihhrâhpa, Thopâ thlih, Sawhthlih etc .
Châh 3-na liata- ‘Krisita’ he ‘Krista’;
‘Nâ lei khohleipa y vei’ he ‘Nâ lia ei khona â ki’. Châh 4-na liata ‘Ei chhôh lia pathai mah y’ he ‘Ei palôh pathai
mah y’. ‘Cha lia do pasaih mah y’ he ‘A saipa ta na pie la’ etc etc tahpa ta
panano laihpa a châ.
He hawhta panano laih awpa a châ
khiahta cha, Tlaikao Hla Bu, nuhby 14-na ‘Aw Haleluia, Haleluia Amen’ tahpa he
keimo Hla Bu liata chhao nuhby 14-na pyly châ hra ta, eima paliena dâh he eima
moh tua hra aw. Châh 1-na liata, ‘Kalvari Hmangaihna’ he ‘Kalvari ngiachhiena’(Khawngaihna)
tahpa ta palie pi ta, cha hawh lymâ ta, ‘Hlimna Vân’ he ‘Lyna Vâ’(Lawmna Vân);
Chorus liata ‘A hmangaihnain’ he ‘A ngiachhiena’; ‘Khawhar riangin’ he
‘Rietheipa sawzy’; ‘Kalvari Beramno hmangaihna’ he ‘Kalvari Mietaku
Ngiachhiena’; A chhâ chaina tlâh liata ‘Awiin an zai ve ang chatuan’ he ‘Ama sa
hra aw tlyzaw taihta’; Chatuan he tlyzaw châ leipa ta Chhâzaw tah awpa tlao a
châ. Tlyzaw cha Kumkhua/Kumkhaw a châ. Hla palie hropa hluhpi a y, roh tia’pa
châ vei.
Eima Hla Bu thâtih eima rei nota
eima Hla Bu liata Chhâzaw nata Tlyzaw eima hmâna kaozy vaw zie pâ tua sala.
Eima Hla Bu hmâ haipa liana heta Chhâzaw he ei 241 rachhôh, Tlyzaw he 96
rachhôh nata Hla miakha liata Chhâzaw nata Tlyzaw eima hmâ pakaohpa he Hla
27 a y. Chhâzaw nata Tlyzaw kyh liata
ECM nata CCIM chhao khâchâ eimâ chakhia thlâh ha chypa lyu ta. ECM chhôh liata
hmahta pachâ dâh â lyu leipa eima hluh kaw thlâh ha pyly. He kyh he eimâ
eichhia ngâ n’awpa a ypa ta kei cha ei pahno vei. Thokha ta Chhâzaw he lei râh
liata chhâ reina hawhta tlâ pachâ pi ta, Tlyzaw dei cha Lei râh khô lâ, Vârâh
liata daihti reina hawhta eima pachâ hra.
Eima Hla Bu liata Chhâzaw nata
Tlyzaw yna Hla bie cha roh tiah lei p’aw pi ta, Hla miakha liata a y pakaohpa
Hla 27 zy he eima moh tua aw-
A hmiatua chaipa, eima Hla Bu
nuhby 14-na ‘Haleluia, hy Haleluia Amen’ tahpa he Tlaikao Hla Bu nuhby 14-na
pyly tawhta paliepa , R.L. Kamlala taopa he eima reih tua aw-
Châh 3-na liata ‘Kumkhaw ram leh
Chatuan a ral hma zawng’ tahpa he, ‘Chhâzaw râh nata Tlyzaw lei hlâ lei’, tahpa
ta palie pi ta â do kaw. A hla bie liata, a phituhpa heta Chhâzaw nata Tlyzaw,
a lei theipa hawhta a pachâpa a lyu, ‘Lei hlâ lei’ tahpa hi. Cha leipa ta
Chhâzaw nata Tlyzaw he lei khao beih lei awpa hawhta a pachâpa vâta, daihti chhâ
thai khao leina, reina châta a hmâpa chhao a châ thei hra. A kheihawhpa a châpa
chhaota, Hla hropa 26-zy he eima sai heih tua aw-
11th Edition Hla nuhby zy-
31- na: Chhâzaw hrona hnei awpa ta,
Tlyzaw ei cha
reithai aw.
66-na: Chhâzaw Dyhna Bei,
A kawh rili aw
Tlyzaw taihta.
73-na: Chhâzaw Dyhna Beipa
Tlyzaw eimâ bohna.
93-na: Chhâzaw ta eimâ ly thlâh ha
aw tlyzaw ta
95-na: A hmotaotheina nah rônahna
cha,
Chhâzaw nah tlyzaw
taih pôh rili aw.
96-na: Tlyzaw hrona hnei n’awpa,
Chhâzaw Paw, Dyhna
Bei.
103-na: Tlyzaw ta  Bei thlâh ha
aw;
Chhâzaw ta rethai
ei.
134-na: A hlâna sôhzie chhâzaw ta.
A thieh lymâ tlyzaw
taih.
145-na Tlyzaw Chatlaina ty.
A ngiachhiena
chhâzaw châ.
201-na: Chhâzaw châta ei hroh.
Beipa hnoh tlyzaw
ta y awpa.
232-na: Nâ lia tlyzaw ta ei boh
thlâh ha aw.
Nâ lia chhâzaw ta ei
boh thlâh ha aw.
235-na: Amo ta chhâzaw ta.
Tlyzaw ei pahâ aw.
289-na: Chhâzaw lyna hropa y vei.
Tlyzaw pahâna lia.
327-na: Na chhâzaw su, tlyzaw
khataih lia.
367-na: Chhâzaw lôpanô.
Moh teh tlyzaw
ngiachhiena cha.
390-na: Chhâzaw ta ei pahâ aw.
Zisu liata tlyzaw
ei pahâ aw.
489-na: Tlyzaw khihpi khaihpa.
Chhâzaw o lia pahâpa.
505-na: Tlyzaw ta a pahâ n’awpa.
Chhâzaw pahâ n’awpa
noh cha.
521-na: Ei châta pawh, chhâzaw râh
liata,
Ano cha tlyzaw
Deiva Awhsi.
532-na: Kheihta tlyzaw huhiehna
su,
Paw Khazoh….Chhâzaw
lyna lia.
537-na: Ei chhâzaw khihpi thieh,
Tlyzaw a pahâ awpa.
542-na: Chhâzaw eima khaih aw.
Tlyzaw ta ei to ha
aw.
569-na: Chhâzaw râh ngia cha,
Tlyzaw râh ngia
cha.
575-na: Eima chhâzaw o lia.
He hla he 10th
Edition liata nuhby 575-na châ hra ta, ‘Eima tlyzaw o liata’ tahpa ta a soh.
611-na: Tlyzaw, chhâzaw daihti â
nano khao leina.
Syhpahmaohna (Conclusion): He Hla,
Chhâzaw nata Tlyzaw y pakaohnapa 27 liata Hla biezy he a phapata ta moh pasia
sih la, kheihawhpa hema lei râh lâ a dypa, kheihawhpa hema vâ râh la a dy via
tahpa eima pahrua thei ma? Hmo miakhapa mohchho sâ 2(no) eima hneipa tlâ a
châpa châ vei tlyma. He vâta kha hlâ zydua tawhta eima vaw hmâ thlyupa kha cha,
a eichhaona y leipa ta tlâ hmâh pazao sih la, a peina a y rai ma. Chhâzaw nata
Tlyzaw kyh reina he a tlia tawhta vaw puapa tlâ a châ. Rev.R.A.Lorrai ta
chhâzaw a vaw hmânapa he a tlia tawhta bâh bâh thy lai pi ta. Bei Zisu tah
thlachhâna miah a pachupa, chhânapa liata Chhâzaw tahpa pananona chhâpa chhao
he pahno theipa châ vei.
Eima Bible liata chhao, chhâzaw he
tlyzaw tahpa ta su thokha liata thla laihpa a châ. Eg: Ryhpachaneina 33:27
liata- ‘The Eternal God is your refuge and underneath are everlasting arms’
(NIV & NKJV) he, R.A.Lorrain ta, ‘Chhâzaw ta ABEIPA liata ngâ teh u…Tlyzaw
thlalôhna y tlôh ta’, tahpa ta palie ta. Eima Bible hmâ haipa liata, ‘Abeipa
cha chhâzaw ta ngâ teh u….Chhâzaw lôpanô châ tlôh ta’ tahpa ta paliepa a châ.
Biehrai Thiehpa liana heta Eternal life nata Everlasting life he eima palie dâh
anano hôlô ta, Eternal life nata Everlasting life tahpa he ei 41 hmô pi ta, he
liata NKJV ta, Eternal life he ei 31 hmâh ta, Everlasting life he ei 10 a hmâh
NIV ta Eternal life he ei 40 hmâh ta, Everlasting life he ei 1 a hmâh. Mizo ta Chatuan he ei 40 hmâh ta, Kumkhua he ei 1 a
hmâh. Keimo Bible liata Chhâzaw he
ei 39 hmâh pi ta, Tlyzaw he ei 2 eima hmâh.
He eima hmâna y zie mopa ta,
Chhâzaw nata Tlyzaw he bie miakhapa a châzie â lâpasia kaw. Eima hmâ pahlaopa
chhao bie luh chatlu ta atupa lyu vei. He vâta kha hlâ tawhta eima vaw hmâ
tlylypa kha tlâ hmâh pazao lymâ sih la, palôh tlâh a pao chyu suh u. Tlaikao- nah
chhao chatuan nata kumkhua liata a pabua leipa ei ta, reih hropazy chhaota
eternal nata everlasting liata bua hra veih ei.
REV. R.A. LORRAIN
KHITLYNA RÂH
(LONDON TO SAIKAO)
~ JB. Khaisia (Mimi Paw)
“Nama hyutuhpa, Khazohpa bie châ
chhotuhpa cha, athei thlâh ha ula, ama yzie liata hmo a puapa cha pachâpa ta,
amâ ngiapânazie hâ cha a la teh u” (Heb.13:7)
Nôpaw viapazy nata Thyutliapa hluhpizy ta
cha, keima hlâ chhaota nama pahno via sai aw tahpa ei pahnopasia thlâh ha
tarawpa ta, nôpawpa hmah châ hra sala, nôpaw thokhazy nata thyutliapa thokhazy
pahnopasia âh leipazy ama y tlamaw aw tahpa pachâpa ta, Keimo mara sawzy pi, zohna
tawhta khaihna lâta miah achhi papuatuhpa cha eima missionaryzy he châ tlôh ei
ta, chavâta, London-khihpi tawhta amâ vaw thaona dâh nata mara râh, saikao khih
ama vaw tlôna dâh nata lâthlôh sianôpa chhao y leipa ta hiahri chhyhpa ta
rietheina nata rairuna hluhpi ama vaw siepahliena dâh he, mara sawzy ta eima
pahno awpa khohna vâta atlâhpipa nata a chyu thei chaipa ta he hawhta ei vaw
pahripaziah tua aw:
1)
Dt.18:
1:1907(Friday) My- He my he avâ panoh pâ ta London khihpi cha meihdo thata
pahly ta, he hryta, London-khihpi cha ama vaw puasaipa a châ.
2)
Dt.30:1:1907(Wed)-
ta Port said - ama tlô haw.
3)
Dt.12:2:1907(Tues)-
Colombo-ama vaw tlô.
4)
Dt.16:2:1907(Fri)-
Zâlâ dawh 6:00Pm ta, Kolkata(India) khihpi cha ama vaw tlô.
5)
Dt:5:3:1907(Tues)-
He noh liata, Mawrâh khihpi mianona,Lôlei cha amâ vaw tlôpa a châ. Lôlei liana
heta, ama uhtapa Rev.JH. Lorrain (Pu.Buanga) Baptist missionary – hnohta thlacharu
chhôh ama châh.
6)
Dt:19:9:1907(Thurs)-
Lôlei tawhta Saikao pangaipa ta a vaw thao ei ta, Zobawk liata amâ rie.
7)
Dt:20:9:1907(Fri)-
Zobawk tawhta athao heih ei ta, Thualthu mo lyu pachihpa chapu liata amâ rie.
8)
Dt:21:9:1907(Sat)-
Thualthu pachihpa chapu tawhta a thao heih ei ta, Mampui khih mo lyu chapu
liata amâ rie. He chapu liana heta, Abeipa noh (Sunday) cha ama cha-ypa a châ.
9)
Dt:23:9;1907(Mon)-
Mampui mo lyu chapu tawhta athao heih ei ta, Thingfal khih liata amâ rie. He no
heta arâ(horse) ama kiapa a tai ta, Lôkâhpa liata vih charih ama tla daihmâ
ngâpa a châ.
10) Dt:24:9;19079(Tues)- Thingfal khih tawhta
avaw thao heih ei ta, Chawnhu khih liata amâ rie.
11)
Dt:25:9:1907(Wed)-
Chawnhu khih tawhta athao heih ei ta, Paithar- khih liata amâ rie. Paithar khih
mo ta, O thiehpa vaw paruapa ei ta, cha liana cha ama patlôsapa a vaw châ.
12)
Dt:26:9:1907(Thurs)-
Paithar khih tawhta athao heih ei ta, Saikao khih cha, zâlâ dawh 4:30 P.M. ta,
vaw tlô ei ta, Saikao beipa Thylai Hlychho-O ngai ei ta, cha liata amâ pahâ. Saikao
beinô ta, ama nodi dâhphi papai n’awpa ta Basuh(Sugar Cane) tlai kha sai a rai (chhai)
ei.
13)
Saikao
beipa nata Sakao chyhsazy ta, khih luh chhâna lâ liata, O thiehpa paruapa ei
ta, cha su liata, abeipa Thylai – O tawhta pua ei ta ama pangai kheipa a vaw
châ.
(He he, Rev.R.C.Nohro ta, “ Marapa râh
Missionary. Tahpa a rohpa châbu, 1st Edition, 2000, Bo 2, tho 10-15-
chhôh-tawhta lahpa a châ).
A phapa ta nata a ki chochâpa ta eima roh
paki lei vâta châ ta, Mara râh Missionary zy hriapasanazie he, a laichadai
viapa, reipa hluh via, mopatlâh ama châzie âlâ via rili a tahpa a vaw châ.
Keima mo pakha khodâh ta cha, ECM
Assembly heta Seminar pachhuahpanoh sa
la, achu awpa (Topic) châta, “MARA RÂH
MISSIONARY CHAKAONA HNIEHNÔH. ALAICHADAINA (OR) MOPASIANA”.- tahpa ta, Bia tota seminar – hneipa châ sa
la a pha ei tah kaw cha maw! Eima Pastors-sahlaozy nata Awnanopa machâ,
missionaryzy nah chakaona thâtih a pahno viapazy ta miah pachu aw ei ta Mara Thyutlia thaina ahneipazy châta chhochhi
cha thata amâ thôhkhei awpa ei hnabeiseih khei kawpa a châ. Mara zawpizy chhao
raipa ta, eima Missionary-nah chakaona chôchâh he phnopasia hmeiseih leipa ta,
a paih a hlaoh tata a pahnopa he eima hluh via nata ei pangiasa bao.
Chavâta eima thlahpa kyh lâta miah
a sahtuhpa eima missionary,Rev.R.A. Lorrain- chakaona thâtih he Mara sawzy ta
eima pahnopasia cheingei awpa a byuhpa nata ângiah kaw khiah ma ei tah chamaw!
Chavâta eima Missionary-nah
chakaona chôchâh he, ECM Assembly nata CCIM Assembly – dei chhao châ leipa ta,
MADC-nôpawpazy chhaota eima pachâ peimawh kaw awpa a byuhpa ta ei pahno. Marapa
ta Ryureina eihrâhpa (Sawhkhâna) eima hnei thei chhâpa chhao he Chi nata Reih
eihrâhpa eima châpa he châ chai ta, he eima Chi nata Reih âboh theina chhâ
chaipa cha Abeipa Khazohpa châ ta, a
pazipa cha, Missionary- miah a piepa, Rev.R.A. Lorrain he a châpa ta ei rao.
Chavâta, eima Missionary nah, Mara râh ama chakaona thâtih he pahnopasia awpa a
peimawh kawpa ta ei vaw palâsapa a châ. Ama chakaona chôchâh- achuna(Seminar)
deikua la, MADC,nôpawpazy nata ECM nata CCIM- nôpawpazy lâta, tao awpa ta ei
haw khohpa a châ. Hnabeiseihna-lai kawpa chhao ei hnei pâ.
“Miah ama my mâ, mo hro miah thla hr’eisa,
Chi eima tu chiehpa ama
hria na;
Chi tutuhp’enawh hriapasa
tawh sie byuh;
Eima chakaona vâ dei miah
thei ei”. (KH NO.432)
He châpaw tloh lei kawpa nata â kichochâ
lei kawpa ta ei vaw roh pâ ngâ chhâpa he, eima thyutliapa a thai, aso viapazy
ta, eima Missionary riahphapa nata ngâchhihpa nata Mission chakaona a uasapa
pahnopasia ei sa la, a chakaona rai pazao awpa khonazy kâhta ta vaw hnei ei sa la
tahpa nata ama hâ a la hra ei sa la tahpa khona vâta a châzie he ei naw
pahnokhei awpa ei ei kho chaipa a vaw châ.
Ei
châly kaw.
MARA STUDENTS ORGANISATION
NATA
MARA CULTURAL DANCE
(SAWLÂKIA HE AHY EIH MAW?)
~ T.A. Chhôhu
Hlâno Mara Lâ nata Hlazy hmah
pasiesa ta, chihro-sâhropazy hmiakô liata aphualuah laihpa, apalaikhei kawpa ta
pamosa ta ama theina zydua papuatuh chaipa cha Mara saw su hro lâta châ
achupazy he ama châ. He chôchâh liata hmia chhituhpa châ ei ta,
hmiachhie-zôhchhie apapeisa leipa ta ahriapa châ ei ta, reithai tlâh ama châ
hmeiseih. Achuhaipa pyzy bievao chaipa a châ awpa ta pachâpa nata angiahpa
‘Achuhaipazy hmahsiena’ pachâ hmâ leina taihta chi nata pho châta ama hriapa ta
â lâ.
He chôchâh eima rei no heta Mara
râh khôtho nata su hro lâ châ achupa, a pahchaipa ta Shillong su liata achu
penawh hriapasana he rei lei thei’pa châ vei. Mara zawpizy pahno chyupa hawhta
Shillong he Marapazy hmahsie n’awpa ta nata Mara Students’ Organisation (MSO) a
vaw pyuna su châ ta, Politics liata hmia avaw sahtuh penawh achhuanohna su
chhao a châ hra.
Kô
1968 liata Mara Students Organisation paduapa a châ hlâ kha cha Pawi nata Lakher
achuhaipazy cha Regional Students’ Association (RSA) liata hmaohkha ta ypa châ
ei ta, he no heta Mizo Zirlai Pawl chhao Mawrâh tawhta achuhaipa zydua pahly
khai thei awpa ta py aduahpa a châ hra.
Anodeikua Lakher nata Pawi achuhaipa hry liata cha tlupo ta hmah la thei veih
ei.
Lakher nata Pawi achuhaipazy he
R.S.A. liata hmaohkha ta ama y no chhaota Lâ chôchâh pachiapa ta Sawlâkia vâ
heta a hmaohkha thei hmeiseih veih ei. Shhilong su liata Marapa achuhaipazy hma
la na he reih via ei sih la. Kô 1960 tawhta 1970 rachhôh liata achuhaipazy
hmahlana zydua he cha Shillong liata achuhaipazy hriapa sai a châ (He no heta
India râh khihpi hropa liata Marapa achuhaipa rei khi y veih ei). Assam State
ry liata Department nano nanopazy ta hmo ama pachhuapanohpa pho lâ, lâ awpa a
byuhna lia maih cha Shillong liata Marapa achuhai penawh he hrua lymâpa châ ei
ta, ama hruana hawhta hlao ama patloh lylia hra. Pahnona rakha ta Shillong
DINAM HALL liata ama lâh hluh kaw.
He hawhta Marapa achuhaipazy lâ pamosa ei
ta, mohpha ama hlao laihna zy, Sawlâkia he chi hropazy ta ‘â ngia’ ama tahnazie
zy he Pawi achuhaipazy chhaota ama hia vaw tlia pathao ta, amâ vaw chu pathao
ha hrapa ta â lâ. He ziza sie lymâpa heta kô 1968 liata Mara Students
Organisation a vaw duah ta, R.S.A. tawhta â vaw pachhaih pathlah nahta chhochhi
cha ama ziza he â sâh via lymâ. Sawlâkia chôchâh vâ heta MSO Member zy cha
atuvi taih ngâhpa ta hmiachhie amâ la pâ ngâkaw. RSA chhihthatuh penawh nata
MSO chhihthatuh penawh likawh liata châ chhiesaihpa amâ paphaopa dei â daih tah
leipa ei ta, amâ paza pahru pâ ngâkawna daihti a y. He daihti nota MSO Shillong
chhihthatuh penawh he hriapasa kaw ei ta, reithai tlâh ama châ hmeiseih.
SAWLÂKIA lâ awpa ta cha MSO Member hleikhôpa heta su hro lâ nata Guwahati su
liata chhao Tlaikaopa nata Pypa (Pawi) hrua beih veih ei.
SAWLÂKIA
HE AHY EIH MAW?
Sawlâkia he Marapa lâ a châpa vâta
nata Marapa eih a châpa vâta, su nano nanopa liata lâ awpa a vaw byuh hapa
chhaota Marapa ngâlâh hrua tyhpa ama châ. He he Marapa khodâh chhao a châ hra.
He ‘Eih’ châna liata Marapa âmo ta âmo eih a châna amâ pahnopa hlâ chhaota chi
hropa ta ama vaw pahnopasia via.
Puhpa J. Buana (Padma Shree
Awardee) ta he hawhta a reih “CHERAW LEH SAWLÂKIA (SARLAMKAI) TE HI HNAM
DANGTE’N LAM VE THIN MAHSE, A NEIHTU DIK TAK CHU PAWI LEH LAKHER TE AN NI.”
(Ref Zobawm Issue No. 58. 8th September, 1987, Saiha) “Cheraw kân (Rakhâtla)
nata Sawlâkia he chi hropa ta lâh ty hr’ei sala, ahneituh dopa la Py (Lai) nata
Lakher (Mara) na ama châ,” a tah. Cha yzie cha Rakhâtla he Py (Lai) na eih châ
ta, Sawlâkia he Lakher (Mara) nah eih a châ, a tahna a châ.
Puhpa J. Buana he Mawrâh liata
chyhsa moh alâluapa hry liatahpa châ ta, chho bia chyhsa ta cha a pahno leipa y
veih ei tahpa ta reipa a châ. Ano he khaw chhuh (printing press) ahnei tuapa,
Stationery Daoh ahnei tuapa nata Scout & Guide liata hmia â sahtuhpa a châ.
Ano moh pachyupa ta J. Buana College, Lôlei chhao paduapa a châ. He hawhpa moh
alâluahpa ta Sawlâkia he Marapa lâ a chânapa a palâsapa he Mara nah châta ngiatlâh
châpa nata atlychakana pha kawpa a châpa ta â lâ.
Sawlâkia chôchâh he uhthei via
penawh ta vaw buakhei kaw ei ta, a chhâpa cha a châna dopa a padâh awpa nata a
moh a lei awpa ama chi vâta a châpa ta â lâ. Marapazy ta Sawlâkia he Marapa lâ
a châ vâta a theina lia momaih ta Marapa lâ (kiah) awpa ama khonaziezy
biehneituh penawh hnohta ama vaw tlôkhei tyh thlyu aw. He a ry liata châropa
tawhna heta â pahnotheipa ta â lâ.
To,
The Minister i/c Art & Culture,
Gov’t
of Mizoram, Aizawl.
Ka
pu,
I hnena ka thusawi tur hi ngun
takin min lo ngaihthlaksak la, a rang thei ang bera siamtha leh turin ka ngen a
che.
Sawlâkia Mizo hnam dik tak Zophei
te, Zotung, vailen hma lam chuan Sailo khaw lam mite chuan puan ze mawi tak an
tah thiam a - ngun em em a an kher neuh neuh peih avang ni ngei awm a, Lakher
hnam kan lo vuah tak mai te hnam lam chi khat a ni ve mai a ni.
Mizoram hi Assam ram tanga kan
chhuah hnu a U.T Gov’t kan lo neih tak
khan Tribal Research Department a lo piang chhuak ta a, chuta an hotupa Pu. Laithanga
a lo awm khan Lakher ho chuan Mizo zinga hnam chi hrang leh chhim kila awm an
nih avangin an hnam lam chu anmahni ngei hian a tul chuan entir thei sela an
duh a, chuvang chuan ‘Kan hnam lam Sawlâkia hi keimahni ta bik a ni a,
chuvangin keimahni ngei hi a tul chuan kan lam thei tur a ni’ ti lamin Tribal
Research ah hian thu an thlen ta a ni awm a, chumi avang chuan Pu. Laithanga
chuan a hming a lo thlak danglam ta a, Sarlamkai a lo vuah ta a ni, tih i la a
tlangpui chuan a dik thei awm e.
Chutia Tribal Research in hming a
lo thlak tak avang chuan Lakher ho chuan an phal leh phal loh pawh pawisa lovin
hming danglam pu in an lam ta thin a ni hi. Kan Cheraw Dance kha Bamboo Dance
min tihsak hrehawm kan tih ve ngei ang.
Hei hi Lakher ho tan chuan rilru
natna lian tak mai reh thei lo, hling ang mai a pai hrehawm a lo ni ta a. Pu.
Darchhawna, Director a lo nih lai khan Art & Culture (or Tribal Research)
hotu a ni a, a hnenah khan he lam hi kan Mizo hnam inpumkhat leh zual theih nan
Sawlâkia a tih leh theih lawm ni? tiin ziakin kan thehlut a, chumi hnu chuan
vawi tam tak chu puipunna ah pawh hian Sawlâkia ti a lam an awm nual tawh a ni.
Tunhnai Cultural Dance lam a Chief
Minister Trophy intihsiakna May, 29-30, 1997 an neih khan an puanna ah te pawh
khan Sawlâkia an tih ka lo beisei tehlul vei nen, Sarlamkai tiin an hmang ta
tlat mai a, Lakher ho kan tih thin tuna Mara lo invuah thar ta ho saw an tina
dawn em mai a, chuvangin he lam a hming dik tak Sawlâkia tih leh nih sela a tha
ngawt ang. A hming dik tak a nih mai bakah kan Mizo hnam integrity lo chhe tan
mek hi a thawidamna kawng khat a lo ni dawn bawk a ni.
Ka ngenna hi i lo tihlawhtlin chuan Mizo
hnam tana hnathawk tha tak i nih tih ngam a ni ang.
Yours faithfully,
R. VANLAWMA Zalen Cabin, Aizawl
Note: Rampar Daily News Issue 145,
Siaha Dt.26.08.1998 tawhta la pachhuahpa châ ta, Puhpa R. Vanlawma he Freelance
Writer, Politician riahphapa nata châro athaipa châ ta, he hawhta chyhsa
rônahpa châ ta, Mawpa (Tlaikaopa) chyhsa ta la pahno leipa y thlyu’ veih ei. He
hawhta chyhsa ta Sawlâkia Marapa Lâ a chânazie a ropa he vahnei â chhih ngâsâ.
SAWLÂKIA
– SARLAMKAI TA LÂPA A VAW CHÂNA DÂH
Kô 1987 nota Mizoram Art & Culture
Department tawhta lâ awpa a vaw ngiah ta, he he Aizawl su liata a châ. He no
heta Department lâ tawhta Marapa achuhaipazy cha lâ awpa ta pahnosa khao
leip’ei ta, hrua khao hra veih ei. Âmo (Tlaikao) nah sai ta lâ awpa a vaw
chhuah ei ta, he he Aizawl MSO chhithatuh penawh pachâ dâh châ khao leipa ta,
palâsa lei awpa amâ chhuah. He hawhta amâ vaw chatôhchamy hapa he Department
nata Tlaikao nahta so thai kawpa ta “Cha khiahta la Sawlâkia la lâ leip’aw pi
ta, Sarlamkai na eima lâh aw,” tahpa ta Sawlâkia cha a chhâh (step) zy panano
chakhyhpa ta nata a lâ yzie chhao taochhyh laihpa ta ama lâh (pamosa) pyly haw.
He tawhna heta sawtlia viapa palôh
liata Sarlamkai he a y hmeiseih tlai khiah ma tahna palôh a vaw y pathaopa ta â
lâ. He heta a tao/sapapuapa cha kha hlâta Py (Lai) nata Sawlâkia chôchâh liata
Mara nah amâ vaw chhuhrao tyhpa hlao patlohsana hawhta pachâpa he a vaw pei
kaw.
He chôchâh liata pachâ dâh chi 2
(no) y ta, thokha ta Aizawl MSO nah heta chi hro hmahta châ hr’ei sala tlâ vaw
palâsa molo ei sala a pha awpa tlai, tahpa ama y. Tlaikaopazy chhaota Sawlâkia
ta kiah ei ta, cha hawhna hra chata Assamese nahzy chhaota pamosa a byuh tita
Sawlâkia tlâ kiah hra aw ei ta, tahpa ama y. Thokha heih ta, a châ awpa hawhta
châ khai ta, MSO Aizawl nah taopa he â do thlâhpa hawhta ama reih hra. Cha dei
châ leipa ta Marapa lâ a châna ama palâ papuana châ ta, a pha thlâh na tahpa
ama y hra.
A kheihhawhpa a châpa chhaota he daihti
nota MSO palôhrupa liata lai kawpa cha, Sawlâkia he Marapa eih châ ta, a theina
lia maih ta cha Marapa cheingei ta ama lâh/kia awpa nata pamosa awpa he a châpa
ta â lâ. Sawlâkia pamosa awpa a châna su lia maih ta – Delhi tlyma, Guwahati
tlyma, Shillong su tlyma a châ hapa chhaota Marapasaw sai ta ama pamosa tyhpa
kha athei (pahno) thlâh hra tlôh ei ta.
Source: Board of Mara Literature, MADC, Siaha.
Comments
Post a Comment