Editorial
Chasipaw daihti chhâpa ta nopi
daihti cha Khazohpa ngiachhiena ta vaw tlô ha heih pi ta, aly’pah a châ ngaita.
Nopi daihti he nohzy palo kaw tyh
ta, râhzy chawh ta, chhohhnazy araoh lichih a châ tyhpa vâta moto eimâ sohsi
kaw awpah a peimawh ngaita.
Râh lâ eima pua daihti liata chhao
mei pakâ chakhyh thlâh ha awpah châ leipa ta, châhnamei tlôna eima thy chakhyh
thlâh ha awpah chhao châ hra vei.
Hraohrâ leipa ta râh eima pakâ
tyhpa heta eima pachâ pha leipa ta râh ta tao ta, mei kâna chhôh liata râhsa,
pazu pazaw nat lôvâpazy a pamua hleikhô ta, râhhmâhpa taopathi heih awpah ta kô hluhpi a byuh heih tyh.
Phoso viapa nata asosâh viapazy ta
râhhmâhpa peimawhzie pahno ei ta, ama pabohsa hleikhô ta, râhhmâhpa tao awpah
ta thodaw hluhpi bô chhi lymâpa ta râhhmâhpa ama tao chhi lymâ tyh.
Keimo chhao atahmâ tawhta ahrapa
ta thodaw hluhpi bô chhi lymâ sih la, râhhmâhpa eima tao lymâ a peimawh ngaita.
Eima sawnahzy nata eima tusaw nahzy chhao he kyh liana heta pachuna phapa piepa
ta, ama palôh liata râhhmâhpa pabohsana hleikhô ta, mei tawhta asohsi a
peimawhzie eima pachu via lymâ a byuh.
Nopi noh heta râhhmâhpa hleikhô
ta, eima o chheipâh chyuzy chhao khâsiapa ta, o kâ thei awpah tawhta avaihpa ta
moto eimâ sohsi awpah a byuh kaw.
Khôtho eima puachy ta eima ochhôh
electric current zy thie khai ha tyh sih
la, electric lômathu zy thiepa ta ari eima phia khai ha tyh awpah a pha aw.
Buakha hlâta eima o nah lyuzy meipaoh lâta alie khai theipa châ tlôh ta, kô
hluhpi hriapasapa ta eima osapazy he daodopa ta eima eima pabohsa awpah a
peimawh kaw.
Eima o chheipâh liata hawti nah
meipaoh patipa tawh chhaota okâ theipa châ ta, eima sawnahzy hrâkyu chyupa ta
he hawhpa lâta apachuna phapa eima hnei awpah he a peimawh ngaita.
Palôhhâh leipa hawtizy ama châna
hawhta meikâpa ta hmo pei a hria pathuzie pahnothai tlôh leipa ei ta, nôpawzy
nata uhthei viazy ta hrâkyupa ta pachuna phapa eima pie via lymâ awpah he â
ngiah chaimâh.
CHIPHO NATA REIH PABOHSANA
( Kôphuah saichhieliena)
~ FC. Chhuasa
Chi to pho to hnohta reih
noeihpa piepa châ pi ta, pazupavaw, râhsa nata osazy chhao a chi chi ta, a pho
pho ta sâ dâh eihpa ama hnei khai. Reih/ sâ dâh miakhapa ahlypazy cha chikhapa,
phokhapa, hlykhapa ama vaw châ tyh. Chipho nata Reih he khâchâ apazao hapa,
pachhaih thai lei awpah, a noeih ta eima soh khiah yzie a hnei khao lei awpah a
châ.
Atanoh he saichhieliena deita a châ
vâta paki parai thei leipa aw pi ta, biehmia nata a lâthlôh a pahmôna hawh
deita a châ. A rai hmeiseihpa ma kaw hria ti ta eima no a kaw vâh via aw ta, a
hmahsie viana dâh, â thôh viana dâh nata chhaichhi eima peimawhpazy tlao â vaw
lâ via laih hri aw.
 thlâzi via n'awpah ta eima kôphuah
he hlyno lâta vaw pachhaih haw sih la a pha thlyu aw. He hawhta :-
CHIPHO
PABOHSANA
1) Maluh hluhpa: Hmo to nata kyh to liata chyh
tu hapa he cha vaw pha vei. Atahmâ ta eima duasua liata cha India, Myanmar, Malaysia, Australia,
Singapore, USA etc liata a pahrâpa marasaw zydua pakhypazi khai hana chô chhao
ta, eima maluh he pho hropazy hmia liata za a chhih khi a khi leipa pi ta,
nohhâh y khi a khi leipa pi ta, chi a
chhih khi a khi hra ma pi. Chi nata pho aboh awpah ta cha eima maluh chhâ a
hluh ha tua awpah a châ. MTP zy pi ta he bie he pachâ peimawhpa ta, khizaw râh
nano nanopa liata a ypa marasazy hnohta phuazâh laih ta, eima hiepatlah lymâ
awpah â ngiah. MCHP ta cha he he vaw hmô pasia kaw ei ta, thata tlâh ama awh
khei hai hih.
2) A hnei pahlao lei awpah: Kheihawhpa hmo rai hmo miano eima pahlao ha khiahta
cha, hiakha lâ hiakha lâ ama châna chyu vaw pahlei ei ta, vaw pata khao tyh
vei. Chyhsapa lia chhao thisaih chinopa â vaw pahlao khiah cha, vaw padâh ta,
pata khao leipa ta, a vaw kâpia ha tyh. Eima bie ngiapâpa Biehrai chhao ta a
hnei pahlaona he vaw khoh vei. Israel sawzy kha pho hropa nata a hnei pahlao
lei awpah ta ei hluhpi a chho ei. Pho lai viapa nata pho hluh viapazy châta la
pei tu thlyu vei. Keimo pho chynawhpazy châta deikua la châmaih chichhih chaipa
hawh châ ta, virus chichhih chaipa, chipho leidiana a tlôkhei theipa a châ.
3) Ativyna: Mo pakha, chhôhkha, khih, râh,
chipho a boh awpah ta cha, nie awpah hnei sala, âtivy tua awpah â ngiah. Nie
awpah hnei leipa ta nodi thachhâpa ta eima y khiahta cha, a duah parei thei
leipa aw pi ta, thlai ta pao awpah he eima tovyuh awpah a vaw châ. He he khizaw
ta a pahnopasia ngaita kaw. Tahmâhlâ khizaw liata adyuhna lai chaipa cha, Economic War a châ hai. Meithei nata
Bomb hmâ ngâ kaw khao leipa ei ta, economic hmâpa ta pho hropa pahnie ta,
tlybai ta, disao awpah amâ chhuah chai ha bâ. Political, language nata Culture
liata a disaona hlâta economic hmâpa ta a disaona he a thatlô chai ta, a
chatlie chai hra.
Eima râh duasu sai tua ei sih la, mawmyhhna nata Âhrâ lia dâhdei chhao a
tivy ma pi. Eima sôdaohna su (Bajar) zy cha pho hropa ta bie khai ha ei ta,
eima phusâzy miah ama chhu khai ha hih. He hawhta eima sie lymâ khiah la, rei a
daih khao aw ma pi. Pabohsana lâthlôh tlua para ei suh u.
4) Thaina sona: England râh, râh lai kawpa
chhao châ leipa ta Nohtla tiah leina
taih ta abeina râh ama pakawh theina chhâpa kha, khâpa hropa vâta vaw châ vei,
ama thaina sona vâ deita ta a vaw châ. Keimo chhao maluh hluh châ hra vei ' sih
la, thaina sona lia chhâ eimâ sâh khiahta la, kheihta nata kheihta ma chi nata
pho hawhta aduah papuana dâh a y cheingei aw. Yh, cha thaina sona chata ativyna
vaw tlôkhei pâ aw ta, economic assimilation tawh chhao miah a pabohsa thei hra
aw. MTP ta he hmo he hnôh eima chhy awpah pathaih vei.
5) Räh
pabohsana:
Eima pahno chyupa hawhta khihpi laipa Delhi, Kolkota nata Mumbai khih miakha
liata motor a ypa zie chhao eima maluh ta â kho lei no ta, tahmâ taihta pho
laipa nata hluhpazy ta miah ama disao
leina miakha cha, rah eima hneipa he a
châ.
Hmaohkha
siahkhata ta pahrâ n’awpah râh eima hneipa he eimâ bohna thokhy a vaw châ.
Dyhphapa sawzy apalypa-uasana liahpahlô tieta tlâ châ ta, inches sâkha chhao
eima pahlei awpah châ vei. Pahno leina vâta pho hropa zy hnohta eima vaw zuah
hapazy he, a chhu pakhuana dâh MTP ta thlai eima pachâ awpah â ngiah. Miah
chalei khai ei sala, miah papuapa ta eima viavi hlâna heta.
6) Culture: Pho to ta taozie, khihsa
tôhtu dâh, cheiô eihpa eima hnei khai. Chyhsa dei châ ma pi, hmotaopa chipho
zydua ta hrozie eihhrâhpa ama vaw hnei khai. He hawhpa eima cheiô chyu he Culture ama vaw tah. Culture he chipho
nano nanopa a paysatuhpa a châ. Eima culture nata traditon zy uasa leipa ta pho
hropa cheiô eimâ hly khai khiahta cha, chipho leidiapa eima vaw châ aw.
REIH
PABOHSANA
A thaipazy ta reih pabohsana
dâh ama reipa kao hluhpi hry ta â lâluah viapa chyhta vaw palâsa heih tua ei
sih la.
1) Cheih
hluh/hmâh hluh:
Kheihawhpa reih rai a cheihtuhpa (Speaker) ama hluh nata hluh lei tawhta rei
lei haipa a châ nata châ lei a thaipazy ta ama thlie tyh. Eima reih he o chhôh,
khiliah, zawpi a pôhpakhyna nano nanopa liata eima hmâh hluh via lymâ awpah â
ngiah. A viapachaipa ta Awnanopa nata Politics hmo vâta eimâ hmaohpakhyna liata
mara reih ma hmâh hluh thei leipa heta, leidiana lâthlôh eimâ chhih hai tahpa a
palâsa. MTP zy pi ta a pasa kawpa ta adyuh ei suh u. Reih rai rai a hmâhtuhpa
manôh 20000 (Thyno) chhâ ama tloh khao vei khiahta cha, reih leipa hawhta pachâpa a châ.
2) Ropa ta so
hluh awpah: “Bible nata Hlabu hnei pi ta, eima reih he
lei thei aw vei” chyhsa thokhazy ta ama tah tyh. Bible nata Hlabu tha patlô ta,
deichhytuh awpah khôtho châbu hluhpi a y awpah â ngiah. Châbu, thâtihbu,
magazine, Sign board etc hluhpi ropa ta a y awpah châ ta, eima hiezawh awpah â
ngiah.
Eima unawhpa Tlaikao nah cha zyhna
kyh châbuzy ahlao leipa ta kô 1 ta châbu 150 a chhie chai ta ama papua tyh.
Keimo deikua zyhna kyh châbu zydua rei pâpa ta châbu a pua hluh chai kô ta, bu
13 a pua, Magazine a pua hluh chai kô ta 12 a pua hra. Daily/Weekly News paper
liata eima duasu nama pahno. Tiama papua a byuhzie pahnoh n’awpah châta ei vaw
reih papua.
3) Achuna reih
châta: Kheihawhpa
reih rai achuna reih châta hmâpa a châ vei khiahta la, laiseih thei leipa ta,
tlao hnôh â sy via tyh. Tlaikao nah cha University lia taih ta Mizo reih achu
thei ha ei ta. Keimo deikua Middle level lia hmahta Subject sâkha hawh deita ta
eimâ chu thei chyu chyuh. Mara nata Mizo reih liata kheihawhpa reih e â boh via
aw ? Chavâta High School, Higher, College nata University lia taihta Mara reih
achu thei awpah ta eima tei lymâ awpah ângiah.
He he pahnopasiapa ta Mara Writets Club ta zâkô kha Mizoram
sawhkhâ hnohta High School liata Mara reih (Elective) hawhta achupa a châ thei
hra n’awpah ta tlôkhei ta, tahmâ taihta â chhyna y vei. A hluh viapa ta nata
reiraoh viapa ta hmah eima la awpah â ngiah ngaita kaw.
4) Media: Tahmâhlâ khizaw lia cha
kheihawhpa hmo rai tao ei sa la, media a hlao leipa ta a hlaotloh thei khao
vei. Media ta apahlypazy cha :- Thâtihbu, T.V, Radio, Audio Cassette/Album,
Film, Internet - Facebook, Whatsapp, instagram, Google etc zy a châ. Keimo
chhao media ma hmâh thai vei khiah la, eima kôphuahpa he a hlaotloh aw vei.
3) Zyhna kyh: English, Hebrew, Punjabi etc zy he hlâno la reih
alâluahpa châ hra vei. Zyhna kyh vâta a kaw laiseihpa nata a kaw lâluahpa a châ. Mizo reih chhao zyhna
kyh lâ literature zy vâta thata a laiseih hra. Keimo deikua eima zyhna kyh ta Mara
reih tlao a disao hai hih. Chipho ta
miah paduatuhpa ta kheihta pachâ hr’aw
vâ tly?
Manôh 3000 - 4000 rachhôh ta,
pahrâna su â i kawpa chhao hnei leipa ta, chariah chipa ta tlâh laki nata
lôkâhpa ry liazy ta achheina a tlua laih tyhpa kha, Khazohpa ta a Missionary
hmâpa ta miah pakhypazi ta, chipho châ hr’awpah ta miah a padua hleikhô ta, kô 100 hlei miah a chhihtha
haw. Mara thyutliazy saih u, he chi nata pho he a leidia pakhua heih khiahta
la, eima Khozohpa thai leipa châ khao aw vei. Keimo thai leipa tlai a châ aw.
Nôpaw saih u, kôphuahpa heta kô 3
tlai ô aw ta. Daihti chyuta châ vei. Tiama kawpa nata lôraoh kawpa ta eima hria
khiahta la, eima chipho nata reih hmia
panano cheingei aw pi ta, History thiehpa eima roh cheingei aw, tahpa ei
ngiapâ.
EI CHÂ LY KAW EI
MARAREIH HMAHSIENA NATA
HMAHSIE VIA N’AWPAH DÂH
~ Felix T.
Chozah
Amobyub ‘B’
( He Essay he
BML Essay aropasuana, 2019 liata lymâ sâthôhna adaopa a châ.)
“Reih
he râh pakawh n’awpah ta chhaichhi tiah chaipa a châ’’
‘‘Reih
hmâpa ta, eima khopazy reih thei pi ta, reih y leipa ta bie achho thei leipa pi
ta, reih ypa vâta eima palôhpasana
nata eima thapawhna daihtizy eima reih
thei, reih hmâpa ta khizaw pahnie thei pi ta, reih hmâpa pyly ta khizaw eima
pabohsa thei hra, chavâta chô
Khazohpa ta miah piepa mara reih he a reih hneituhpazy ta eima palaiseihsa awpah
he eima taozie awpah a cha’’
Khizaw liata reih angiapa nata aony a hnei hrapa
mara reih he Abeipa Khazohpa ta chi nata pho a châna palâpasiasa via n’awpah ta
khizaw liata a taopa châ hra ta. Reih aony ahneipa a châpa vâta angia ta, anainyu
ta, ahi-mualua thlâh ha heih tyh. Reih he peimawh ngâsâ ha ta, chi nata pho a
châna palâsatuhpa chhaichhi a châpa vâta, eima pasô awpah he â ngiah ngaita.
Reih
eima hmâpa heta eima yna râh palai-pakawh
thei pi ta, khizaw chhao eima pahnie thei hra. Chi lai viapa nata pho asâh
viapa eima tahpazy he reih ta khizaw a pahnie thei tahpa ama sia kawpa vâta,
âmo reih tlai ta châhnawhzy tao ei ta, châbu nata thâtihbuzy chhao âmo reih ta
ama roh lyhlia lymâ. Mara reih chhao he châhnawh eima vaw hnei tawhta thata
reih liata hmahsie pi ta, châ rei-ro eima vaw thai hapa vâta reih thiehpa thata
hnei baichhi pi ta, anodeikua khodâh hawhta hmahsie thei mâh ma pi, reih ahmâhpa
eima chyhpa vâta a châ.
Reih he a peimawh ngâsâpa vâta Nelson
Mandela ta hetana heta reih a peimawhnazie a chhopasia “Reih y leipa ta, bie nata hla pua thei leipa ta, reih y leipa ta eima
hmo khopa reih thei leipa pi ta, reih a y leipa ta, eima history nata eima châna
reih thei ma pi” a tah. Reih he chahawh ngâsâ ta peimawhpa a châpa vâta,
râh asosâhpazy ta cha, âmo reih ta châbuzy thata papua ei ta, hmo peimawhpa
nata ama chhaichhi rypaohpazy paso n’awpah ta ama hmâh tyh. Reih heta chyhsa
palôh pahnie thei pi ta, chyhsapa chhao ama mothlih eima patlasa thei hra.
Chavâta, marapazy ta reih chô Khazohpa ta miah piepa he pasô ta, eima hmâh lymâ
awpah he â ngiah ngaita. Reih heta eima châna palâsa ta, a kheihawhpa chi tawhta
vaw puapa ma eima châ tahpa chhao eima reih hmâpa tawhta eima pahno thei hra.
Mara
reih he châhnawh eima vaw hnei tawhta reih lâta thata a kaw hra pi ta, eima hmahsiena
dâh deikua khodâh hawhta hmahsie vei. Châhnawhti eima vaw hnei tawhta reih lâta
eima hmahsiena thokhazy vaw palâs’aw sih la, heta na heta :
1.
Châ rei nata ro eima vaw thai haw. Châhnawh
eima hnei hlâ via kha cha, eima phôhpa nata eima hmobaoh paso n’awpah ta châbu
liata roh thai leipa pi ta, cha chata khachâ rakhama eima reih angia viapazy
lei ta. Châhrasala, châhnawh eima vaw hnei tawhta deikua cha, keimo reih mara reih
tlai ta châ rei ro vaw thai ha bâ pi ta. Mara reih ta cheingei châbu nata thâtihbuzy
eima vaw papua thei ha bâ hra. Chadei châ leipa ta, eima reih ta cheingei HOLY
BIBLE eima vaw hnei ha hra. Hla nata bie thata a biesaka thlâh leipa ta, roh pi
ta, chyhsapazy hmô thei awpah tlai chhaota eima vaw papua thei ha bâ. Cha cha
reih liata eima hmahsiena lâthlôh miakha a châ.
2.
Reih angiapa nata châbu phapa reih hropa ta ama ropazy, mara reih lâta eima
lapangia thei lymâ ha bâ; Khizaw liata reih angiapa ama tahpazy, châbu phapa
reih hropa ta ama ropazy cha, mara reih lâta paliepachhuah ha bâ pi ta, eima
reih ta cheingei eima vaw reih thei ha bâ hra. Thokhazy ta sôdaoh n’awpah châ
chhaota amâ mâ ha bâ. Cha cha mara reih hmahsienapa a cha hrâ.
3.
Mara châbu siku lia amâ chu ha bâ hra; Achuna he khizaw ta achakaihpa nata achhâ
thai leipa châ ta, khizaw pahnie n’awpah chhaota chhaichhi khochhih chaipa a
châ hra. Chavâta, Mara châbuzy mara reih ta cheingei siku liata amâ chu bâ ha
hrapa he khizaw hmahsiena lia keih eima chakâ hra tahna châ ta, cha cha mara reih
hmahsienapa a châ hra.
4.
Film nata music video zy chhao marapa ta, mara reih tlai ta khizaw mohmô lia
achaluah ha hra bâ; Film nata music video he peimawh ngâsâ ha ta. Film achâtuhpa
nata music video ataotuhpa khata a vaw saituhpazy palôh thata chamieh thei ta.Y
chahawhpazy cha marapazy ta mara reih ta ama vaw papua ha hra bâ, cha chhaichhi
hmâpa chata khizaw liata mara reih he a y hrana tahpa nata marapa chi eima
châna palâsatuhpa a châ hra. A kheihawhpa movies a pha viapa chhochhizy cha, mara
reih lâta palie ei ta, marapazy hmô thei awpah ta ama vaw tawh ha hra. Cha cha
hmahsiena miakha châ hra.
5.
Mara reih palaiseihsa ta pakawhsa awpah ta BOARD OF MARA LITERETURE amâ duah
haw; A kheihawhpa rai pahmahsiesa ta palaiseihsa awpah ta cha chhihthatuhpa he
peimawh ta, y cha hawhpa hmahsiesa ta palaiseihsa awpah py cha mara rah liata
cheingei ta amâ vaw duah haw. BML he peimawh ngâsâ ta, reih athi hapazy pathyu
ei ta, reih thiehpazy hmô baichhi ei ta, reih a peimawhnaziezy zawpi liata tlâzawh
ei ta, âmo vâ heta mara reih chhao alie- asâh ta hmah a sie. Reih hmahsie n’awpah
ta cha LITERATURE he peimawh ngâsâ ha ta, literature a pahâhpa yna maih liata
reihkah ngiapa nata reihkah thiehpa thata a pua tyh. Chavâta, marapa chizy
chhao literature eima pahâ hra awpah he â ngiah.
Mara reih he eima pahno chiehpa hawhta;
ahmâhtuhpa hnei chyh kaw ta, reih hropazy ta eima reih a vaw daihny lei n’awpah
nata eima reih mara reih a hmahsie thei via n’awpah ta hetana heta vaw reih heih
sih la :
1. Mara
reih ta châ rei-ro eima thai cheingei awpah a châ :
Marapa
chi châta cha, marapa châ a roh thai vei khiahta cha, a chi nata pho a châna
cha a daihny tahna a châ aw. Marapa chi nata pho eima châ khiahta cha, chô Khazoh
ta miah piepa mara reih he eima thai cheingei awpah nata eima roh thai awpah he
â ngiah. Chadei châ leipa ta, eima reih mara reihtazy ta châ ro eima pahâh
hualua awpah he a byuh hra. Chi hropa nata pho hropazy chhao eima reih he pachu
ta, eima pathaisa awpah he angiah ta, cha cha marapa ta eima râh eima pakawh
theina miakha a châ hra.
2. Marareih
tlaita châbu nata thâtihbu eima papua hluh awpah ângiah ngaita;
Châbu
he peimawh ngaita ta, châbu liata chyhsapa ta ama thaina nata sona ama pabupazy
thaohpapua thaipazy he chyhsa rônahpazy nata athaipazy châ ei ta. Chadei châ leipa
ta, reih hmahsiena nata reih pakawhna chhaichhi tiah ngâsâpa a châ hra. Chavâta,
marareih ta cheingei châbu eima hnei hluh awpah he ângiah ngaita.
Châbu
arohtuhpazy he atahmâ cha niebaw tluana ta ahmâhpazy y ha bâ ei ta, chavâta marapazy
chhaota niebaw atluana châta châbu ropa he eima hmâ hra awpah ângiah. Thâtihbuzy
chhochhi he cha eima hnei awpah nata eima reih tlai ta eima roh hualua awpah he
a byuh. Thâtihbu he reipa hmah pasiesatuhpa nata reih a pakawhtuhpa châ ta. Thâtihbu
he hmo apahnosana nata achuna bu sâkha hawhpa a châpa vâta, marapazy ta thâtihbu
reih hluh ta, eima reih tlai ta eima roh hluh awpah he â ngiah hra.
3.
Thâtih apahnosana nata zawpi yna su liata mara reih ta bie eima phuah awpah he
ângiah. Marapa yna râh liata chi hropa reih ta biephuahpa he, eima Paw Khazoh
hmo miah piepa pasô leina châ ta, chavâta eima tao lei hialia awpah tlâ a châ.
Marapa yna nata programe ahmâna maih liata cha mara reih ta cheingei bie eima
phuah tyh awpah he ângiah. Chi hropa nata pho hropa a vaw hlaopazy ama ypa
chhaota, eima reih mara reih he eima hmâh awpah châ ta, cha tawhna chata eima
râh liata a pahrâpa chi hro pho hropazy ta mara reih a peimawhnazie vaw pahno
ei ta, amâ vaw chu hra aw. Cha chata, eima reih pakawh pi ta, eima reih eima
pahmahsiesa hra tahna a châ.
4. Eima
reih mara reih he chi hropazy eima pathaisa awpah he ângiah ngaita. Eima yna
maih liata chi hro pho hropazy ama vaw y khiahta la, eima reih mara reih pachu
ta, eima pathaisa awpah he ângiah ngaita. Y cha hawhta chi hropazy pachu sih la,
eima pathaisa lymâ khiahta cha eima reih mara reih cha palaiseihsa aw pi ta,
eima râh chhao eima pakawh ngâ kaw hra tahna a châ aw. Chadei châ leipa ta, chi
hro pho hropa eima hneipa chhaota mara reih he eima pathaisa awpah he ângiah
hra. Cha cha, mara reih hmahsie n’awpah chhaichhi miakha a châ hra.
5.
Hla nata Bie eima pahâh awpah ângiah. Hla nata Bie he reih hmahsie n’awpah
hmobaoh khochhih ngâsâpa nata atiah ngâsâpa châ ta. Chi lai viapa nata pho asâh
viapa ama tahpazy he hla nata bie pahâh ei ta, cha chata ama reih pahmahsiesa
ta. Ama chi châna liata ama sia hra. Chavâta, marapazy pi chhaota eima reih lâta
HLA nata BIE eima roh hluh awpah nata eima phi hluh awpah he ângiah ngaita hra.
Hla
nata bie tawhna heta reihkah thiehpa nata reihkah ngiapa thata a pua tyh
vâta,eima pahâh hialia awpah he a reih hneituhpazy eima tao awpah a châ. Hla
nata BIE a pahâhpa maihta ama chi nata pho châna sia ei ta, ama pikheipa reih
cheingei ama pasô tyh hra.
6.
Khitlâh nata vaih to, siku O nata zawpi ypakhyna liatazy mara reih a peimawhnazie
nata hmah asie via thei n’awpah he eima pachu tyh awpah ângia; Achuna he khizaw
ta âchakaih hapa vâta, a kheihawhpa hmo rai he eimâ chu awpah nata eima pahno
awpah he ângiah. Khitlâh nata vaih to liatazy, siku O nata zawpi ypakhyna maih
liata mara reih a peimawhnazie nata hmah a siethei via n’awpah lâthlôhzy he
eima pachu tyh awpah ângia. Chata a vaw pachu sih la, eima vaw thai ha khiahta la,
mara reih tha vaw pasa aw pi ta, mara reih tha eima vaw pasa ha khiahta la, eima
chi nata pho châna vaw sia aw pi ta, marapazy kyh a vaw pachâ via aw pi ta, eima
reih cha hmah a kaw sie lymâ ha bâ aw.
Reih he peimawh ngâsâ ha ta, chi nata
pho achâna palâsatuhpa hmobaoh miakha châ ta. Reihkah ta khizaw pahnie thei ta,
reihkah pyly ta khizaw eima pathyu heih thei. Reih a ypa vâta chysapazy bie
achho thei pi ta, eima hmo khopa nata eima thâtihzy eima reih papua thai. Cha
hawh tlupo ta peimawhpa nata pabohsa byuhpa a châpa vâta, chô Khazoh ta miah piepa
mara reih he pasô ta, hmah pasiesa ta, eima hmâh lymâ awpah he a reih ahneituhpa
marapa sawzy eima tao hialia awpah a châ.
MARA REIH HE
MARAPA CHÂTA BYHNÂ A CHÂ
~ HC. Dahlu,
Headmaster,
P/S – I, Khôpai
Mara saw thokhazy cha eima
ochhôh liata Mara rieh pyu thei’pah y khao vei. Khazia ma reih hropa eima cheih
thlâh ha tly? Chi nata Pho he khataih liata ma a y? Sâkhana liata ‘REIH’ liata
a y. Marapa chi nata pho châ tlôh ta, Mara reih athai vei khiahta la, Marapa
saw a châna a lei ha tah thei’pah a châ.
Keima mo pakha ta ei pasâhsa
kawpa chyhsazy cha chi hropa, a vahpa tlyma, lahpinô tlyma a hneipazy he, Mara
reih ama pathaisa thlâhpa he, Mara reih a pasâhsapa chyhsazy ama châpa hawhta
pachâ na ta, ei pasâhsa kaw.
Chi nata pho eima châna miah
chhotuhpa cha, ‘REIH’ he châ vei mâ? A reih cheipa tawhta he chyhsa he cha,,
chahawhpa chi a châ chuh miah ama tah tyh. Marapa saw zydua he, chi hro pho
hropa reih cheih khai ha sih la, Mara reih thai tlâ khao leipa ta y khai sih
la, Marapa chi nata pho cha a lei pathaopa tlâ châ vei mâ?
India râh liata chi nata pho
reih a hluhpi a leidia ngâhai. Cha hry liata reih a leidia hapa, 325 a y tahpa
pahnopa a châ. He leipa chhaota reih a leidia awpah a hluhpi a y ngâhai. Mara
sawzy pi ta eima Mara reih he pasô chai sih la, eima moral zy he taopathi suh
vy. Eima leidia pathlei aw na.
Marapa sawzy pi he eimâ nano
kaw. Eg :- Aviahpa (kalâhpa) eima hnohta y ta, Tlaikaopa reih thai hra vei.
Mara reih thai hra vei. Eima thaileina chôta, Tlaikaopa reih ta bie eimâ chho
tyh cha maw! Ânano thei dâh, Siaha khihpi liata Kalâhpa daoh liata Mara reih
cheihpa hlâta tlaikaopa reih sai ta, abie thlâh cha maw. Mara râh liata chi hro
pho hropa a vaw ypazy hnohta atanoh tawhta Mara reih pathaisa achhuah chyu suh
vy.
Mara reih he, Marapa sawzy
châta Byhnâ rônah kawpa a châ. Kô 1968 liana khata India Central sawhkhâ ta
Marapa chi nata Phozy he Ryureina eihhrâhpa District Council pie tlâh ama châ
ma tahpa mohpasia awpah ta Assam Chief Minister B.P. Chaliha nata Pheisaih
Molaipa Lieutanant General Manekshaw Mara râh lâta tuapa a vaw châ. Mara râh
ama vaw tlô nahta Mara saw nata Tlaikaopa saw eima hmi nata sâ ânanona hmô veih
ei. Châhrasala eimâ nanona cha, reih he a vaw châ. Bible nata Hlabuzy pie ei
ta, Mara reih a châna hawhta reihpapua ei ta, atahmâ la chi hro pho hropa tlai,
reih hropa cheihpa tlai nama châ, tahpa nah tlai ta ei theipazy kha ei mo
cheingei ta ei hmô haw. Nama khopa nama hiapa cha piepa nama châ aw, a vaw tah.
Dated 29th April,
1972 liata Marapa, keimo ta ryureina eihhrâhpa Autonomous District Council cha
piepa a vaw châ haw. Marapa chi eima châna he ahymaw chhopasia thei aw tly?
Pakah nata paleih ta nata theina ta chhopasia thai’pah châ vei. Eima pôraoh
tlyma, eima hmia nata sâ tlyma, eima rôh tlyma chhopasia thai’pah châ vei.
Marapa eima châna a chhopasia theituhpa a y chhôhpa cha, ‘MARA REIH’ deita he
eima chi nata pho Marapa eima châna a chhopasia theituhpa a y chhôhpa a vaw
châ. Chavâta Marapa sawzy pi ta eima pina, eima reih he pasô via rili sih la,
chi hro pho hropa reihzy he nuby 2 na vaw châ bâ sala, Mara reih he Nuby 1 na
vaw châ bâ mawh sy. Eima ochhôh, khiliah liazy office liazy Mara reih cheih tua
sih la, a pahno thai leipa liata reih hropa chhao eima cheih awpah a châ.
Mara reih he, Marapa sawzy
ch♪1ta eima Byhnâ hmôna hnawh a châ. Eima Bible nata Hlabuzy he, Mara sawzy
châta Byhnâ miah tlô kheituhpa a châ. Pasô via rili suh vy.
Nopi meihthâhpizy
a vaw zawh ta
~ L.
Beimokhai
Rhyme Scheme :
abab, bcbc, cdcd, ee
Nopi
meihthâhpizy a vaw zawh ta,
Rainô
aongia to ama vaw sâh chuh;
Thlihuah
nai zualua ta pathlipa cha,
Machhyuzy
taih lôh a palie heih chuh.
Sai
tua u, tho to chhyhpakapa khuh,
Nai
zualuapa ta thlihuah ta a hmô;
Cha
tawh Rainô sâhpa ao nahthlie tuh,
Rairao
raithlih chhaota ei biepakhô.
Pachâpadyna
ta su to ei tlô,
Taoraihpa
y, sâh ngâ kaw khao khah y;
Na
aongiapa ta raithlih a pazô,
Kheihta
lôhlie ei tao thei rai aw tly.
Kei
hawh vâsâh lôhlie ma na tao ngâ?
Kei
hawh raithlih na palo ngâ kaw mâ?
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
LÔMASU LÔPANÔ (AZINÔ)
~ K. Pari
‘Lômasu’ tahpa moh a phaona chhâpa cha
he lôpanô lai kawpa he Lômathu hawhta Lôpanô sâthôh â supa y ta, he lôpanô
âsupa hry liata lai chaipa cha chapu tie tah thei awpah châ ta, lôpanô sâno (2)
apatlâhpa deikua cha chyh via ta, he lôpanô apatlâhpa he a hmao apatyh leipa
ta, a chô lâta a lai chaipa ta âtyhna dady ta za vi ta, â zâ patyh. Chavâta ‘Lômasu’
tahpa ta bipa a châ. Chavâta he moh phaopa ta Lômasu khihparoh nata khihthieh
likawh ta lôpanô suthôh liata a ypa cha ‘Lômasu lôpanô’ tahpa ta bipa a châ.
Ama
yna su cha Lômasu khih tahmâ ta ama pahrâ ngâhaina su tawhta Beinô lâ Motor ta
Minute sâpangawh daihmâ a râ pi ta, beinô kiah eima tlô. Cha tawhta a hnaw lâ
Minute sâno rachhôh Speed Board ta a râ pi ta, lô sâthôh âsupa cha beinô heisâ
lâta y ta, Beinô kiah alô y hluh kawna tawhta 50 feet ta âhlapa ta tlâh via
lâta a ypa châ ta, a yna su liata alô hropa y tlâ leipa ta, lôpanô sâthôh asupa
he y ta, mopa hlâta â hnia tawhta cha a lai kaw sai.
Cha
tawhta Minute sâhrawh rachhôh Speed Board ta eimâ râ tawhta Lômasu lôpanô a
sânona tlô heih pi ta, he he ‘Ahlihpa’ ama tah. Ahlihpa ama tahna chhâpa
chhao a mahchha via lâ ‘Azinô’ a ypa vâta Ahlihpa (a chahpawpa) ama
tahpa a châ. Cha su tawhta Minute sâthôh eimâ râ tawhta ‘Azinô’ cha eima tlôpa
a châ. He Lômasu lôpanô sâthôhpazy he miakha miakha ta ama thâtih chyupa reih
tua ei sih la.
Azinô:
‘Azinô’ ama tahpa he alai chaipa nata
asâh chaipa a châ. Nochhi lâ tawhta Lômasu chavah nata notla lâ tawhta Siava
chavah, Beinô chavah a za puana liata a ypa a châ. He lôpanô he Beinô chavah â
khona liata a ypa hawhta pachâpa châ ta, châhrasala nochhi lâ a chadie viapa ta
pahnopa a châ. A yna tawhta notla lâta atyuna a pheiphawh/a tlyhmia ngiahkâ ti
ta avao phana taihta alô a phaw ta, nopinoh ta hmô thei’pah a châ, sao ti lai
nota la a lâ thei vei.
He
a Foundation (a pheiphawh) he “Azinô seih-hnie’, ‘a seih pathliena’
tahpa châ ta, lâpaw tawhta, seih hnie lyu leipa ta, â hniata tawhta cha lyu kaw
ta, a rôhna kawpa ta â lâ hra. Zâlâ dawh 4-5 likawh liata a mopha via pahchai.
Ama
reina zieta he “Azinô” Lôpanô he kô 1996 liata BRTF zy ta Beinô haosa lâ tawhta
lâpi vaw Survey ei ta, Azinô he hleidy dao n’awpah ta vaw pady ei ta, Azinô lô
he liahsa thlie khaipa a châ. Beinô ti âtyuna ry lâ tawhta thliepa châ ta, â
sâhna lâta 30 Metres rachhôh châ ta, a laina lâta 80 Metres Circumference
rachhôh a châ. Beinô ti a lai chai nota â sâh chaina he vao tyh ta, zâkha nata
nohkha deita ti laipa ta a vao thei chyu chyuhpa a châ.
Eikhano
tawhta he Lôpanô ‘Azinô’ he lyurâhhripa (khasôh) a pahrâ cheingeipa ta pahnopa
a châpa vâta, chyhsa ta chi ngaita ei ta, a moh chhaota aw ngâh leipa ei ta
‘Azinô’ tahpa ta ama awpa a châ. Azinô tahpa yzie he ahneituhpa (Khasôh)
chichhihpa awna tyhpa a châ. Chyhsa hluhpi ta Khasôh /Ahripa a pahrâ cheingei
tahpa ta ama rei tyhpa a châ.
Nohkha cha Puhpa Thytu Tlâpyu a tha
y no, a lochono nata Kri a zy tawhta Azinô chô lâta kiah ta, a sie chyta lôpanô
liata apopa athaopa cha a chaizôh ta cha-â ta, “Azinô y, na kâhhhmi ei cha ngyu
tua aw”, tah ta. Siesai ta, dawh khophie a sie hlâta, avâ nata thlih ta thata
daih ta, ama rie a thei ngâsâ tahpa ta ama reih tyh. Chavâta, khasôh a pahrâ
cheingei na tahpa pahnopa a châ.
Azinô
lô, Beinô Chavah adaihpa lâna heta alô tlâhkhai adaopa chhâh 3 y ta, cha liata
ti a lai nata para/sadi soh tyh ta, para/Sadi a hluh kô cha khihtlâh lyu
taopazy châta kô vei/sâh hnei kô hawhta pachâ ei ta, para/sadi a so chyh
khiahta cha khihtlâh liata kôvei-chhiahvei y lei kô hawhta pachâpa a châ. He
ama pachâna he âmo ngiana liata cha â do ngaitapa hawhta ama reih hra.
Abei dyuchhai :
A tlyhmia lia heta a ryureina
Beidyuchhai nata Dawhkâh y ta, he he kaw kiah awpah ta keih kha a kaw sua ta,
kaw kiah thei’pah châ thlâh ha ta, a chô heihna lâ deikua cha a ru ngâsâ tyh.
Chyhsa hropa alei lâ tawhta apatutuhpa y leipa ta chô ngâh’pa châ khao vei, â
thyu ta athyu ngâh’pah châ leipa ta, keih za rai tah alei za tly thei’pa châ
heih tlôh leipa ta, hmo lâlao ngâsâpa a châ. Pakha deita sie nota kiah ngâhpa
ama sôh kaw, Pasaipha nata chyhsa noh laipazy tah leipata cha a kiah ngâhpa he
chyhsa chyhta ama châ tyh. He Abei dyuchhai ry lâ syulyu heta a rakhô y ta,
chyhsapa angia thei n’awpah rakha ta a chhikao y ta, a ry liata
paradipa/leisadi saita â raih kawpa ta chyhsa papangawh chhi azia theina a y.
Thlih nata avâ ru nota achhai thei’pah a châ. Anodeikua, pano deita ta angia
ngâh rimâ awpah châ vei, a rarôh-y kawpa a châ. He su he lôhlie achhih kawpa
hawhta ama reih. Atanoh daihti lia deikua cha he he â do tlaima tahpa pasiapa
ama y nahta y lei pahnopa châ vei. He a rakhô he kô tota tilaipa ta parao beih
leipa ta, chhâ vâro avaw siepa tawhta a parao tahpa reipa y mâh vei.
Lômasu lôpanô
ahlihpa:
‘Ahlihpa’ tahpa he ‘a chahpawpa’
tahna châ ta, Vachari hlihpa tahpa yzie hawhta awpah a châ. Azinô nohdi lôtlâh hawhta â sâh pâ kawpa ta
apyuhpa/aduahpa a châ. Apahrâpa (Khasôh) a ypa ta pahnona eihhrâhpa y hlei vei.
Anodeikua la, ama chi thlâh ha pyly. Ahlihpa heta thâtih hnei tu vei.
Lômasu khih moh
phaohtuhpa Lôpanô:
He
Lôpanô he, Lômahthu hawhta Lôpanô sâthôh âsupa a châ. He kiahpâh ta liata
zâkhano cha Lômasu khih a vaw y. Kô 1938 no rachhôh khata odyh 20 rachhôh pha
ei ta, chyhsa thata thi ei ta, ama thi khai thlâh ha rôpa ta ama reih. He nota
apahrâ hrapa S. Ngôchyu nata a viasa nahzy ta a sia kawpa ta ama pahno. Cha tawhta
khih he a pasiesai ei ta, atahmâ he ama y pathi heihpa a châ. Atahmâ ta Lômasu
Lodge ama sa ngâna su cheingei he a châ.
He
Lômasu asupa lôpanô he Beinô kiah alô y hluh kawna tawhta 50 feet ta âhlapa ta
tlâh via lâta a ypa châ ta, a yna su liata alô hropa y tlâ leipa ta, lôpanô
sâthôh âsupa he y ta, mopa hlâta â hnia tawhta cha a lai kaw sai. A lai chaipa
cha chapu tie tah thei awpah a châ. Lôpanô sâno (2) apatlâh ta, a hmao apatyh
leipa ta, a chô lâta a lai chaipa ta lô sâno âtyhna dadyh ta za vi ta, a zâ
patyh hra ta, cha ry liata Mie zy, Mietaku zy ahripi ta nohsa vâsua nota amâ
nyu tyh. A khupa kawhna lâ he a lai kaw.
Kô
1948 rachhôh liata Burma pheisaih pakha ta moh chaimâh ta, “He Lôpanô he a naoh
thao ta, â hrâh kaw, chavâta chi achhih ngâsa ta, Meithei ta ei ka aw”, tah ta,
Meithei Rifle ta ka ta, cha tawhta a lai chaipa â pathopa cha â zâ hnai via
haw”, tahpa ta reipa a châ. Pheisaihpa Rifle ta akatuhpa he dyuthaipa hawhta
ama reih. Cha tawhta he lôpanô he chyhsa ta ama chi kawpazy a pai via ha ama
tah. He he Lômasu ‘LÔPANÔ’ moh aphaotuh chaipa cha a châ. A laikachhua lâta a
lai chaipa cha ‘AZINÔ’ tahpa a châ. A liah liahtapa he ‘Ahlihpa’ tahpa a châ.
Mara reih rozie dopa
Cho (m) :
A cho
kha,
Cho ta ta a chalih (adv)
Cho (r) :
Âhrâ cho
a panyu, alei a cho (adj0 (verb)
Choh (d) :
Awh a choh a saih kaw (noun)
Chô (m) :
O chô
liata a y, za chô teh (adv) (verb)
Chô (r) :
A py liata â chô (verb)
Chôh (d) :
Sari a chôh (verb)
Chu (m) :
Achu
vei (verb)
Chu (r) :
Parih ta a pachu (verb)
Chuh (d) :
Chuh,
â vy ngâ chuh (adv)
Dâ (m) :
A poh a dâ (adj)
Dâ (r) :
He tâkô he a dâ y vei (adj)
Dâh(d) :
A dâh
karo haw (Verb)
A
tao dâh
a pha(adj)
Dy (m) : Chaizôh ta a dy
(verb)
Dy (r) :
Ei cha vaw dy aw (verb)
Dyh(d) : Amâ dyh kaw (verb)
Do (m) : Na do kaw na (adj)
Do (r) :
Nâma a do va chi (adj)
Doh (d) :
Ti a
doh (Verb)
NO.MADC.
18/EDN/M&P/2019
MARA AUTONOMOUS DISTRICT COUNCIL
SCHOOL
EDUCATION DEPARTMENT
SIAHA
Siaha, the 13thFebruary,
2020
PAHNOSANA
Model Students’ Scholarship Exam târi
25.03.2020 pa ta MADC ry liata Middle School nata Primary School Py IV tawhta Py
VII taih châta pachhuahpanoh heihpa châ aw ta, MADC ry liata Primary nata
Middle School Headmasterzy ta ama student zydua ama pa exam sa cheingei awpah a
châ aw. He Scholarship Exam châ heta Selection (atlyheihpa) hnei pasaipa châ aw
vei.
Class IV-V châta Subjectzy- (1). English. (2). Mara. (3).
Maths (4). EVS
Class VI-VII châta Subjectzy- (1).
English (2).Mara (3). Maths
(4).
Science
Subject to ta Marks 25 phaoh aw ta,
Kô 2019 – 2020 chhôhta achupa zydua Question ta a pahly aw.
Examination Centrezy châta Centre
parohpazy kha angiapâpa châ aw ei ta
Siaha Town chhôh deikua bâhta pananopa a châ aw.
Note: He Scholarship Exam apachhuahpanohna châ heta
pachutuhpazy ta ama Students chyu Coaching/Tuition Classa ama hneikhei awpah a
châ aw. Exam na lia ahlao leipa School Headmaster nataTeacherszy chô liata
action lapa a châ aw.
Sd/- K.Vanlalliana
Senior Education Officer
Mara Autonomous District Council
Siaha
Memo
No.MADC 18/EDN/M&P/2019 Siaha, the 13thFebruary, 2020
Copy to:-
1. All
Headmasters, Middle School and Primary School under Mara Autonomous District
Council ama vaw pahno awpah nata Scholarship Exam châta hmah la awpah ta
pahnosapa ama châ.
2. The
Information & Publicity Officer, MADC for information with a request to
publish through the Local News papers of Siaha & Tipa.
3. President,
MSTA and MPTA ama vaw pahno awpah nata hmahla pazi awpah ta ahawpa ama châ.
4. Guard file.
5. Office copy.
Senior
Education Officer
Mara
Autonomous District Council
Siaha
NO.MADC.
11030 / BSE / 2019 – 20
BOARD
OF SCHOOL EDUCATION
MARA
AUTONOMOUS DISTRICT COUNCIL
SIAHA
Dated Siaha, the
11th Feb. 2020
PAHNOSANA
Mara
Autonomous District Council Executive Committee paryhsana hawhta Model Students
Scholarship Examinations 2020 cha târi 25 . 03 . 2020 (Pakhynoh) ta hnei awpah
a châ. Mara Autonomous District Council ry liata P/S, M/S nata UPS zydua,
Py IV tawhta Py VII na taihta a exam
khai awpah châ aw ta, Subject a exam awpahzy cha :-
Class IV – V châta
(1) English (2) Mara (3)Mathematics (4) Environmental Studies
Class VI – VII châta
(1) English (2) Mara (3)Mathematics (4) Science
Subject to ta Marks 25 phaoh
aw ta, kô 2019 – 2020 Academic Session chhôh liata Course zydua a pahly aw.
Exam n’awpah su nata
Superintendent awpahzy cha enclosure liata palâsapa hawhta a châ aw.
Sd/-
Nazee Khailah
Secretary
Board
of School Education
MADC
: Siaha
Vâ-ia châpaphaopa
(Love Letter)
Rohtuhpa :
Sachhua Chozah
( He Vâ-ia
châpaphaopa he BML Love Letter aropasuana 2019 liata lymâ sâthôhna adaopa a
châ.)
Khochai Vâpawngia,
Ei
dao, ei vâ chainô y, na hnazô hmô leinazy rei ta, na ao nai kawpa nata
rohpahâhpa rohzy ei thei leinazy vaw rei kaw bâ hra sala, ei chhôhso liata la
zâhnia tliata lia hawh deita a châ. Na ao nai siahlia kawpa cha ei nahkhaoh lia
khâ châh thlâh ha ta. Na rohpahâhpa rohzy cha ei hnapasu lia khâ â bai
thlâh haw. Ahy thâh angiah leipa ta eimâ
kaona tlâhzy cha raithlih palotuhpa dei a vaw châ tyh. Ei dao y, na châ
paphaopa liata ei moh châta ‘keima pathipalôhru’ eina tahpa chi khawh naw, kei
châta la khizaw ngôh zydua hlâta sôh via ta, pawpi ‘rose’ paw hlâta chhao â
ngia via.
Ei
dao, khâzia e he tlupo ta ei cha vâ thlâh haw tly i! Hmoto zydua heta ei palôh
na paliesa ei ta, vâsuapa zy, thlih vaw pathlipa zy, thlâpâ, Awhsi khaihpa zy
nata nohchhô tan oh khaihpa zy, motor pyu zy, pavaw sâpa pyuzy taihna heta ei
Dinô na pathei papuasatuhpa deita ama châ. Achâhta la chô Khazohpa chhao heta
he tlupo ta palôhliepa ta ei y awpah tlai cha khâzia e eima sâhmia miah a
patyhsa tly tahpa ta maochhiena thata eina pahneisa. Zâ vaw châ ta, thaina achuna
vâta châbu pakaipa ta reih awpah achhuah tyh hra sala, ei palôh lia rai angia
thei leipa ta, mokuh ramâ khaih awpah ta aziana su pangai hr’aw sala hâti a
palao ngâpa pamô achhuahpa hawh deita ta ei tlâ khai ha tyh. Kri azyh leipa
(muslim) nahzy ta ‘Ala’ tahpa ta ama khazoh ama awnazy taiahta palôhliena thata
eina pie.
Ei
dao, ei cha vâna thâtih he khatlu hmahta cha chho hr’aw sala chhâ thai tlôh
leipa aw ta, châhrasala he deikua he na pahno awpah ta ei khoh ngâsâ. Mydi vaw thyu na ta, ei pathipalôh liata
khâ bie thlâh ha chi ta, achuna opi pangai na ta, nâma hawhta na palysatuh
awpah rai hmô leipa na ta, ei chareina vaih liata palôh na patlâh thei awpah
rai y veih ei. Nâma cha pach♪1 tua leipa ta eikha dâhdei chhao mokuh ramâ khaih
beih hra van a. Ei dao, he khizaw liana heta kei hlâta athaiso viapa, hmipha
viapa nata dyhpha viapa hluhpi ama y tlaina. Châhrasala he deikua cha chho
awpah ei khoh, keima hawhta kyhpachâtuhpa nata châ paphasai beih lei awpah
deikua la he khizaw hmah chahryh khai ha hra la atyh leip’aw chi ta, hmô beih
hra va chi. Ei paw moh pataih papa ta ei cha chho aw.
Ei
dao, ei khochai, ei hiehâh chai no chhaota na moh ta cha aw awpah ei pasaih
leipa châ chi ta, na palôh ei patlâh lei awpah he ei chi chaipa nata ei kho lei
kawpa a châ. Dao, na kiah liata ei y tyh no ta eina pachâna nata eina daodona
zydua kha athei thlâh ha na ta, lâpi dopa lâ khâ na chhihtha hualua chi ta,
keima châta a pasaiha leipa rai hnei leipa chi ta, ei palôh tlâh n’awpah ta a
châ khiah khâpa raita ngiaroh leipa ta eina taopa tyh chi kha, reihkah nai
kawpa tan a chho tyh chi ta, khizaw sôh nah piah ta a chalei thei leipa hluhpi
na taopa chi ta, nâma vâta khizaw paritheipa sei tawh puapa ta hrona hmeiseihpa
Bei Zisu Krista chhao ei vaw hnei ha hra. Keima châta na sôhzie pahno via rili
na ta, nâma leipa ta daihti rei leipa ta chhao ei y a ru hmâ tyh. He tlai hema
kyhpachâna ama vaw tah tyhpa cha. Ei viasa lôhkhyzy ta ama vâ-iapa ama vâ
tyhziezy maochhie amâ chhih leiziezy pahnothai via rili na ta, kei chhao ei noh
nata daihti zydua na kiah lia hmâh awpah ei khoh via rili.
Khizaw
sôh nah piah tam oh pathâhpa hlâta chhao ei tlaichhai viapa châ chi ta, nâma
vâna heta kyh totie lia ei thathyupa ta hnabeiseihna hluhpi ei vaw hnei. Nâma
châ palysa awpah he ei maohphaohna lai chaipa ta pachâ na ta, nâma he khizaw
liata ei ryusôh chaipa na châ. Hmo hluhpi rairuna a chatôh papua dâhzy, a
taodâhzy khâ na chho hualua tyh chi ta, khâpa rai ei chô lia vaw tlô hra sala
palôh apao thai kawpa ta khâ pachhuahpanoh hr’awpa ta cha eima chareina khizaw
muarua cha chô Khazoh ryhraona pahnothai a ru bao cha la. Phusâ taka tlaichhai
lei awpah ta khâ na pasyu hualuatuhpa, eima duasu liata khâ aly thlâh ha awpah
na tahtuhpa, ei khizaw, ei ryusôh chaipa hawhta ei vaw pachâ ngâpa cha ma
khizaw sôh nah thih tlaichhaina vâta tlaikao satlia lâ na tleisai ha chi. Cha
keima dyhchhie saw a tao ru bao cha, khizaw thiehpa ei vaw hmâh dyuta khiamaw
ei vaw tah ngâ no ta cha a tao ru bao cha, khâzia e ei chô liana heta he hmo he
na tao thlâh haw.
Rairuna
hry tawhta a chatôh papuana dâh hluhpi na chho taraw chi ta, he deikua atao rut
a, pahnothai hra va na. Ei pachârôh noh zy, ei ly noh zy nata ei bierupazy
ahymaw ei chho khao vâ tly, khâzia e, heta eina tleisai thlâh awpah tlai chi
cha kyhpachâna eina pahmôsa chi. Lyuhbie eina hlâ zâ chi kha la ei pathipalôh
keichheihpa ta ei hmia liana heta ei raithlih deita a bie. Y n’awpah dâh
pahnothai ru ta, khatlu ta ei palôh a pasa thlâh hapa kha hro awpah chhao
ngiabâhna hnei chacheita va na. Khizaw ahmâh heih n’awpah ngiarohna thata na
bie ta, kheihta e viasa lôhkhyzy ei pakyh ngâh khao aw. Na chhôhso lôhpi cha
kei châta khaw ha tlôh chi ta, kei châta hnôhlâ daihtizy cha raithlih palona
dei châ ta, ei hmia lâ daihtizy cha ngiarohna nata lôhliena deita a châ.
Daihti
nah nohzy a vaw palie aw ta, kyh ei cha pachâna hawhta kyhpachâtuh hmeiseihpa a
vaw tyh chi ta, cha tita la kyh ei cha pachâ tupa vâta noza hmiachhie, a
nawhtawna châh chhao pahno khao leipa ta
ei y dâh zy, ei pielyu dâh zydua kha eina pahno khai thai hr’aw thlyu nahta ei
pangiasa. Na vaw kua heih thei n’awpah ta khâpahmah ngiarohpa nata chipa hnei
leipa na ta, châhrasala ei thaisonazy na lôh cha patlâh thei khao ngyu va na.
Khatlu hmahta nâ haopa tan â dyuh hra la, ei chhôhso lôhpi liata khâ na y thlâh
ha bâ aw. Hrochhôh akaolâh awpah aryh thai khao hra vei sala, na pasyupalina
bie deikua khâ ei vaw thei thlâh ha aw. ‘Chô Khazohpa ta hmo eima khopa zydua
miah pie khai leipa ta, a châhta la hmopha viapa eima hmô thei n’awpah ta
rairuna athu viapa lâta miah â chhi tyh’. Cha hawhna chata ei chô liata na
hmotaopa zydua he keima châta byhnâ a châ awpah hawhta tlao ei vaw pachâ aw.
Tlaikao
satlia dyhphapa saw kiapâh liata lôhhrâtlô kawpa ta charei ha chi ta, phusâ
taka hmâpa ta cha daodo ngyu aw ta, hmo hluhpi liata nama paphasa kaw thei aw.
Sâkha ta ei cha hiah khohpa la kyhpachâna sôh nah thih ta chaleisa leipa la,
palôhpasoh kawpa ta pho hropa lia na hroa vaw hmâh la, Marapa na châna he lei
beih tlôh leipa aw ta, pho hropa châta a mopâtlâhpa châ awpah achhuah la, na
reih nata na chi he zakhei chachei ta khah y. Kei chhao Marapa ei châna hawhta
chô Khazohpa kei châta Mara zuahnô eina pie cheingei’pah pangiasa na ta, ei chi
nah pho châta phahnai vei hr’aw sala ei theina dâh hawhta ei reih nata ei chi pabohsa
awpah ta hmah ei la lymâ hra aw. Mara satliapazy pi ta tlaikao satliapa ta a
tao theipa cha tao thei hra pi ta, ama tao thei leipa chhao eima tao thei hrana
tahpa he ei palôh a pangâna nata ei thlalôhna a châ.
Achhâchaina
liata ei cha chho khohpa la khizaw sôh nah piah nata hmiphapa he tlaichhai
kawpa châ ha sala, nâma he cha tlaichhai leip’aw na ta, cha uahva chachei ta
hr’aw va na. Châhrasala nâma tawhta kyhpachâna vaw puapa khata ei pathipalôh
zydua pahnie ta, khâchâ angiabâh ha. Cha kyhpachâna muarua cha la aw!
Kyhpachâna vâta ei kyhpachâ chaipa cha pasaih leina chôta lôhtlâh kawpa ta ei
pathlie’pah a byuh thl♪1h ha. Nâna nata eimâ vaw chhaih tawhna khata kyhpachâna
ei pahnothai via rili. Kyhpachâna ta lôhtlâh theina zy, pahnothaina zy,
ngiachhiena zy, daotheina zy, zawngiahnazy eina pie. Hro hnabeiseihna nata
tiamana hmo hluhpi eina pahneisa. Chô Khazoh ta he hmo zydua he ryhpaohna pha
viapa eina pahypa awpah hawhta ei pachâ. Hmoto zydua vâna khata ei châ ly
hmeiseih. Na sie lymâ n’awpah liata khokheina sâh chaipa ei cha hlâ. Ch’aw
khiah atlâhpa ta mâpha bâ sy, Vâpawngia.
Nâma cha tlaichhai kaw tyhpa,
Sachhua Chozah
“JEN! WE SHALL MEET
BEYOND THE RIVER”
~ Samuel
Hnaihly
Bei pihna daihti cha a vaw
hnia bâ kaw ta, nô nata pawzy cha sawnawhzy Krisamâ chyhsia chalei awpah vâna
chata atymâ sai kaw ei ta. Keima chhao Krisamâ holiday eima râh lâ a kaw hmâh
na ta, ei kaw tlô zâ cha khih liata Krisamâ carol amâ hmâh zâ châ ta, nô nah
paw, satlia nah laihsa, hawti-machâ taihta krisamâ carol awpah ta a
pachhuahpanoh sai kaw ei ta.
Cha zâ lôhlie a chhih kawpa
liata thlâpâ khaihpa tlai cha ei palôh na palie kaw ta, ei chhôhso he a rua
kawpa ta ei pahno. Ei kyh pachâ hmiatua chaipa cha a thei kaw na ta. Anodeikua,
dyhchâ khôpheih eina kiah sai tawhta cha a thei ngâthlâh awpah cha khoh muarua
hra leipa na ta, ei niedonazy bâhsaipa ta ei vâ-ianô vahpa hlâta achu sâh via
awpah ta, ei theina zydua papuapa ta ei hmotaopa liana chata ei palôh saoh
thlâh ha na ta. He bie he hrokhei awpah achhuah na ta. “Na ku hriapasana thei cha nie tlôh aw chi ta; aly ngaitapa ta y aw chi
ta, palôhtlâhpa ta na y hra aw” (Hlazy 128:2 )
Ei ngaizy ei si khai tawhta
Christmas carol awpah ta eima syna opi nawh kawpa tawh na chata keima deita ta
pua na ta. Carol cha Achhyna o tawhta pathao ei ta, paphasa kaw sai ei ta,
lôhlie â chhih ngaita. “Laihlâ hrozy khiahlô
tlâh hr’aw vâ ma, lôhpasa ta eimâ chhaih chiehpazy kha, vâ hr’ei sihla vaw kua
thai châ tlôh ei va, Beipa khiahlô na pangâ la” tahpa Christmas hla cha
hawti machâzy ta vaw sa eita, ei palôh â lie ngaita. Carol chhôh zydua cha ei
laihlâzy hry liata hmah a pahlaopahli hoh leipa ta, keima deita awh hawhta
viavi laih na ta. Ei chhôhso liata phaohrinazy he tilih liata thy thaipa châ
mawh sala, Beinô chavah liata tilih âthu chaipa Rôhsiarô liata thy khai h’awpah eina khoh.
Dawh 11 a vaw hnia laih ta, ei
hohnazy ta tloh thlâh ha hra sala, ei yruna chata mohropazy hnohta y awpah cha
â ryh ta khao leipa ta, o lâ adi awpah ta ei palôhzy tao na ta. Azâ pahieh na ta,
keihkha keihno za chakâ hmâ na ta, chanô pakha chhutlapa liata azu laihpa hmô
na ta, ei pahno beih leipa molâh dizuah vaw châ ta, ei nâ!!! Cha nota ei hmo
hmôpa vâna chata, ei mokhaoh ta su hropa lâ moh thei khao leipa ta, moh thei
awpah vaw châ hapa rai châ sala, moh khoh pyly va na. Abeipa ta ei kârupa châta
khiahma eina vaw tuapa tahpa pachânazy cha vaw hnei khai hmâ ha heih na ta.
Alei liana heta vâlyuhchâpa siapazy
chhao he ama vaw y tlai khiahma tahpa pachânazy cha thata a vaw ngia ta, ei
laihzaolaona râh liata, Mara chhivaw he tlupo ta chhithaipa ama vaw y aw tahpa
rai pachâpha beih va na. Eima mo nata mo cha â tyh ha ta, ei no chhao a za kaw.
Anodeikua, su hro lâ ei mo pasie awpah khawh pasaih leipa na ta, vaw pasaihpa
rai hmah châ sa la, pasie pyly va na. Mongyuh nah ta Kyhpachâ he (Love at first sight) eikha a hmôna
liata a pih theina ama tahpa kha â do thlâh ha khiahma i tahpa pachânazy chhao thata
ei za hnei tyh.
Bie reih leipa ta eimâ moh
ngâthlâhpa cha â supa ta pahno leipa na ta, â su leipa chhao rai hmah châ sa la
â supa dâh hawhta apyh awpah ei chhuah. Anodeikua, eima yna lâta chyhsa amâ
vypa vâna chata, ei ngâh leina chôta carol cha a hlao chy awpah ta tlao hrua na
ta. Carol p’enawh hnohna chata carol laih lymâ ha hra pi ta, chhutla chakhâ
kiah/chô hr’ei sih la, maniah ai vei. Seven wonders of the world liata chhao
âhlaopa, Great Wall of China seih kawpa a chô liata hmah ahli patlô awpah châ
sala, eichhiana hnei leipa ta ei hli lymâ thlâh h’aw. Cha zâ ngiatlâh a châ
kawpa cha alypa nata thaphapa ta a hmâh khoh pi ta. Cha zâ cha mobile phone
nubyzy a hiah pi ta, thâtihzy cha mobile tawhta a chho pi ta. Viasa pha kawpa
vaw châ ha pi ta. A moh cha Jennifer
a châ.
Krisama programme nata kô
thiehpa daihti cha a ly kawpa ta a hmâh khoh pi ta, ei lyna deikua a ki vei. Kô
thiehpa khô khai tawhta eima y n’awpah dâhzy cha za rohpady na ta, khiahlôh rai
za tlâh thei vei. Buakha khih liata a y chhôhta, kyh a vaw pachâ hmâ ha tlôh pi
ta, anodeikua, ano liata pachârôhna hih khâchâ a ypa ta ei pahno tyh. Hronazy
la thlih eikha vaw pathli ta, hnaraohpa a pazô pathlah khai tyhpa hawh deita a
vaw châ tyh.
Kô thiehpa khai tawhna chata a
pahrâna su khihpi lâ cha sie pakhua ha awpah vaw châ bâ ta, keima chhao bypi
râh lâ viapa châdi achuna lâ sie pakhua awpah châ ha bâ na ta. Delhi university
liata MA (History) final exam awpah ngâlâh ei hneipa vâna chata sie awpah ei
ngiaroh kaw nota chhao, keimasasyh ta thlah a palôh na ta. Eima palôhzy chhao
âlie ngaita. Ei chuna ei patlôpata nahta ahnei awpah ta bie ataih pi ta.
Chatanachata, ei rianainô cha Siaha khihpi lâ sie ha ta, keima chhao a hâta
heihpa liata ei khihbôhpi cha achuna vâta puasai ha hra na ta.
Mizôram to Guwahati Capital
Travel liata ei sie nona chata ei palôh â lie ngaita, Nawh thlâpâ liata ei
kyhpachâ nô Jen (Jennifer) ta a sie awpah chyta bie einâ taihpazy cha athei kaw
na ta, “Keidao, eimâ hmô heih hlâ lei
zydua ngâchhih kawpa ta ei cha vaw hâ aw, nâ chuna ngâlâh khawh vaw pachâ mah
y. Keidao, eimâ hmô heih tita deikua la na siesai pakhua awpah ta la a hmô khao
aw ma pi sy. Anodeikua, thinazy ta maniah a pachhaih khiahta la Vâpeih râh
liata tlâ eimâ hmô heih aw, cha liata chhao na châta ei vaw y ngâthlâh h’aw
Keidao” eina tahpa cha a thei na ta, ei chhuah lei pi ta ei mokhaoh tawhta
raithlih vâpiati hawhta vaw loh ha ta. Zâmie 4:14 tlai cha ei palôh liata a vaw
lâ kaw ta, “Mylâ khâpa a y aw tahpa pahno
tlôh eichi va. Nama hrona cha khâpa e a châ? Tihu buakha a vaw lâ ta, a lei
thlâh ha heihpa hawhpa he châ tlôh eichi ta.” Ngiaryh lei kawna chôta bus
liana chata a ru lâta raithlih palo laih ngâ kaw na ta.
Ngiaryh leina lai kawpa cha
keima liata y ta, achhâpa cha a biereipazy kha yzie a hnei kawpa ta ei pahno
vâta tlao a châ. Ngiaryh leina chôta Guwahati zy cha tlô na ta. Airport lâ
thlai pangaipa ta, my dawh 8:30 ta Guwahati to N.Delhi a zaw awpah ta airport
liata security check ei hnei ngâ nota phone vaw paro ta, ei bie theipa vâna
chata EI KHIZAW VAW ZOH KHAIH HA TA,
KEIMA RIANAI ROSE PAWPI HLÂTA CHHAO KHOH A CHHIH VIAPA CHA KHIZAW TAWHTA EINA
VAW PUASAI HAW. Airport liana chata, pao na ta, buakha tawhta cha ei y
tyhpa hawhta y pakhua ha heih na ta. Ei viasanô Jen cha Motor accident vâta
khizaw tawhta keima nata a chhôhkha sawnawhzy cha maniah a vaw puasai hapa a
châ.
Ei viasanahzy chata, Guwahati
tawhta motor na vaw hire-pa ei ta, eima râh lâ na cha a paraparôh kawpa ta kaw
sie pita, MA (History) ei chu lâhpa khâsi paw ta na kaw zi pâ hra ta, A thi
tawhta a mylâ zâlâ kariepa ta ei laihna râh khihpi Siaha su cha tlô na ta, a ri
deikua o tawhta puakheipa ta thlâsu liata chyhsa hluhpi ta na vaw hâ thlâh ha
ei ta. Nozana ta na vaw bie ha ta, anodeikua, Jen kyh pachâna vâ chata a ri
thobyh lâ cha kei chakâpa ta pangai hnolo na ta, ei mohthlih thata vaw tla ha
ta, a ri thobyh za pahy na ta, Jen hmi ei za hmôpa cha ei palôh a pasa ngaita, “Last kiss”cha ei chhuah lei pi ta ahmao
saih kawpa liana chata zâ pahnâ na ta, he bie he hlâ na ta, “Jen!! Vâpeih râh liata eimâ hmô heih aw, chati ta
la ahy thângiah leipa ta a kao khoh lah vâ pi.” tahpa ta a ri cha pathlie
na ta. Mo hropazy nata ei chhôhkhazy amâ di khai tawhta, ei viasa Khâsi paw
nata hnôh khawpa ta thlâ liana chata y pi ta, thata cha na ta, ei ao pyu deikua
pua thei vei. Thlâsu tawhta ei kaw lie awpah chy ta, a thlâ liata Rose pawpi soh
pâpa ta he bie he reih na ta, “Rianai,
thlalôh kawpa ta va sie mah y, keila pachâ chhie a chhih va na, na hroh noh ta na
kho chaipa, officer châ awpah hlâta chhao eina khokhei viapa chi, ‘Khazohpa
chakaotuhpa’ cha châ cheingei awpah ei vaw chhuah aw. MA ei patlô tawhta
Khazohpa bie cha ei vaw chu cheingei aw. Jen, Zawdâh chavah na va chaka tita, tilih
panôpa nata âthupa liata la va chaka khah y, cha liata chakapa la ahyhmah ta
pua thei khao tyh veih ei, anodeikua, eima Missionaryzy chakana tilih pasopa nata
âphohpa liata va chaka la, Vâpeirâh liata aly kawpa ta va charei mah y. Nohchhâ
noh ta Vâ Kâna hawka liata na vaw dy mah y” tahpa ta (keima thei khipa ta) lyubie hlâ na ta.
Chatanachata, MA cha Abeipa
baona vâta cha vâchhie kô liana chata vaw pachhâ thei na ta, cha kô liana chata
Khazohpa Bie ‘Bachelor of Divinity’ a
chu awpah ta bypi râh lâ cha sie na ta, ei palôh â lie ngaita. Aizawl to
Guwahati Capital Travel Bus liana chata sie heih na ta, Silchar bypi liata eimâ
râ nota Puhpa A. Thâzi hla phipa, Mara chhivaw chhie lei kawpa Mâsi B. Hrâsai
ta hla a sapa “Heihleipaw” hla tlai cha he ei palôh liata thata a vaw lâ ta, “Za rohpadyna daihti khô chiehpa, ei
kyhpachâ lôhdu (Jen) ei zâ thei tyh, ahmia hnazô rai ta y khao vei, pasaih leina
chô mohtlei na châ sai haw, raihrao keichâ vaw kua thai khao vei.” Châhvâ vaw
chhi nopi vaw lie, thosôh paw to vaw pawh chanei ei, ei kho lôhdu deikua paw
chanei khao lei ta, HEIHLEIPAW eina thliesai haw.” Ei nahthlie khaipa cha
mokhaoh tawhta raithliti cha za lo pâ ha ta. He bie he ei pakah tawhta kaw reih
papua na ta, “Jen! We shall meet beyond the River (Chavah haosâ liata eimâ tyh
heih aw JEN.)”
THE END
Source: Board of Mara Literature, MADC, Siaha.
Comments
Post a Comment