Editorial
Covid-19 chata paru viana lâ a
pangai ngâ kaw khiahmaw tah awpah châ ta, eima râh India lia cheingei chhao
paru viana lâ pangai laih ta, hri a kiahpa chhao ama hluh ngaita kaw bâ. He
editorial ro hai no heta North East India chhao angia hnao ha hra ta, Mizoram
chhao pakha ta kiah hrapa ta, anodeikua Khazohpa ngiachhiena vâta a tlâh kawpa
ta thohna o a vaw puasai haw.
Paopa hri, Covid -19 he eimâ
pachyhparyh lei hlâta eikhapi ta thata vei thei pi ta, “Aveipa chhao eima râh
liata ama hmô mâh leipa tlai cha, khâpa ma asohsi byuh tly” tah thlâh ha awpah
châ leipa ta. Eima râh he cha, opa lyuhri, viasa richâh apakyh leipa ta a y
thei leipa châ pi ta, chyhsa pakha ta hri a vaw vei tlai khiahta cha, buakha
hlâta chyhsa hluhpi â pakia thei thlâh ha awpah eima châ.
Chavâta, he paopa hri, Covid-19
tawhta eima mo pakha, eima chhôhkha, vaih, râh â boh thei n’awpah ta cha, eima
mo pakha chyu asohsipa ta, sawhkhâ nata Task force zy ta ryhraona ama taopa
maih reingiah kawpa ta zyh lymâ ei sih la, zawpi ahmaohpakhyna pachhuahpanoh
leipa ta, leithei leipa tah leipa ta cha khôtho pua tlâ leipa he eimâ boh
n’awpah ta avaihna pha chaipa a châ.
Tawhta, Task force nah chhao he
vaw duty parei kaw bâ sai ei ta, ama riezy chhao a thei kaw sai bâ aw. Ama
thachhâ kaw bâ aw ta, he hawhpa daihti lia heta cha pathichhiezy chhao a vaw
nao kaw tyh. Zawpizy chhao ta, keimo châta riethei rairuna chatôhpa ta azo vâ a
duty pa ama châna pahnokhei thaipa ta ama reizy angiah ei sih la, reihkah
pasapa ta miah ama vaw chhoreipa chhao ta, eima râh, eima vaih, eima chhôhkha
nata eima mo pakha chyu abohna châta a
hriatuhpa ama châpa pahnopa ta, viarithô khohnazy hnei leipa ta, zana tlao eima
palâsa lyhlia awpah a pha kaw aw.
Achhâchaina liata cha, he covid
-19 tawhta eimâ boh pazao lymâ thei n’awpah ta, Khazohpa lâta thlahchhâ tiama
via lymâ ei suh u.
LAKHER MISSIONARY 5 PAZY
NATA NUHBY 5 PA
~Machâ HC.
Dahlu,
Local Church,
Khôpai
Khizaw
râh nano nanopa liata Missionary nahzy heta thâtihpha chho lymâ ei ta,
Missionary hluhpi cha thâtihpha ama chhona su liata luh apabupa ama chyh kaw.
Keimo Lakher Missionary nahzy deikua cha ama râh lâ kua khao leipa ta, Rev.
Reginald Arthur Lorrain nata a chhôhkhazy deikua cha, marapa râh leilô liata a
pabu awpah ta Abeipa Khazohpa hnohta thlah ama chhâna cha, a hmeiseihpa ta ama
patlô haw.
1.
Marpa
râh leilô liata eima Missionary nahzy luh a pabu chiehpa nata a pabu mâh leipa
5 nahzy palâsa sih la.
1)
Rev.
Reginald Arthur Lorrain he marapa râh liata kô 37 chhôh chakaona rai hriapa ta,
kô 1944 liata Saikao Mission Compound liata pabupa a vaw châ.
2)
Mrs.
Moud Louisa Ulander he kô 53 chhôh marapa râh liata chakaona rai hriapa ta, kô
1960 liata Saikao Mission Compound liata pabupa a vaw châ hra.
3)
Mrs.
Louisa Marguerite Tlôsai Lorrain he kô 60 chhôh marapa râh liata chakaona rai
hriapa ta, kô 1968 liata Ludhiana Christian Hospital liata, a chakao tyhpa
Abeipa Khazohpa hnohta â vaw pahâ haw. A rureihpa he Saikao Mission Compound
liata pabupa a vaw châ hra.
4)
Rev.
AB. Foxall he marapa râh liata kô 49 chhôh Missionary raizy hriapa ta, kô 1977
liata a chakao tyhpa Abeipa Khazohpa hnohta â vaw pahâ haw. Saikao Mission
Compound liata paziapa a vaw châ.
5)
Pihnô
Violet Louisa Anne he târi 16th April, 1938 liata vaw pih ta, atahmâ
he kô 82 châpa ta, eima missionary eima hnohta miah hrolâhpa a y chhôhpa a châ.
2.
REV. R.A. LORRAIN TA AWNANOPA
A PADUAPA MOH 5 PAZY :
1)
Kô
1906 liata Lakher Pioneer Mission (LPM) paduapa a châ.
2)
Kô
1960 liata Lakher Independent Evangelical Church (LIEC) moh bipa a châ.
3)
Kô
1967 liata Mara Independent Evangelical Church (MIEC) moh bipa a châ.
4)
Kô
1976 liata Independent Church of Maraland (ICM) moh bipa a châ.
5)
Kô
1989 liata Evangelical Church of Maraland (ECM) moh bipa a châ.
3.
REV. R.A. LORRAIN TA AWNANOPA
A PADUAPA MARAPA CHI 5, REH 5 PAZY:
1)
Tlôsaih
Siaha
2)
Hawthai
3)
Vyhtu
4)
Chapi
5)
Zyhno
zy ama châ.
4.
LAKHER MISSIONARY NAHZY TA,
AMA HMOTAOPA NATA BIEREIPA MY THAI LEI AWPAH 5 PAZY :
1)
Rev.
R.A. Lorrain ta marapa châta a hmotaopa my thai lei awpah cha, châhnawh A AW Y
B CH miah a taopa.
2)
Mrs.
Moud Louisa Ulander biereipa, marapa kyh ama pachâna palôh liata a y ngâthlâhpa
cha, khizaw adyuhpi einona, second world war daihti, missionary hluhpi cha ama
râh lâ kua khai ei ta, “Keimo la kua thei
ma pi, eima chyhsazy siesai thei ma pi, marapazy ama thin alia maihta tlâ eima
thi hra aw” ama vaw tah.
3)
Mrs.
Louisa Marguerite Tlôsai Lorrain biereipa my thei lei awpah cha, kô 1968 liata
pasana khiakhipa, cancer vaw vei haw ta,
Ludhiana Christian Hospital pangai khei awpah a châpa vâta atlâhpa ta marapa
râh a kaw tlô thei awpah a vaw pangiasa khao leipa a châ thlyu aw, “Marapa râh alei 2kg na phaopa u la, ei vaw
thipa chhaota ei ri pabuna thlâ a ry lâta marapa râh alei he vaw soh u la, na
za pahniehsa muh vy, cha chata marapa leilô liata ei zia tahna a châ aw” a
vaw tah.
4)
Rev.
A.B. Foxall hmotaopa rônah kawpa cha, Rev. R.A. Lorrain missionary hmiatua
chaipa rai chhâhchabâhpa zydua vaw hria pazao lymâ ta, Bible he kô 1956 liata
hmâ thei awpah ta a vaw patlô haw. Mawrâh Awnanopa zydua hry liata Holy Bible
hnei tua chaipa Awnanopa eima vaw châ.
5)
Eima
Missionary hnôh chaipa Mrs. Violet Louisa Anne ta eima Awnanopa hnohta a
bietapa rônah kawpa cha, “Eima mahnô nata
eima mahpawzy marapa Awnanopa a paduapa a vaw chhaih hapazy he, keima ei thi
hlâta a vaw pôhkha khai muh vy” a vaw tah.
5.
BIBLE LIATA SÂ 5 A REIPAZY :
1)
Genesis
45:22 liata Benjamin hnohta chysia apatly awpah zo 5 piepa a châ.
2)
1
Samuel 17:40 liata Dâvi ta, a chôchahrei chaba ta, chavah liata alô miapangawh
(5) hmâpa ta Kaoliatha a thie sao.
Achhâchaina liata Khazohpa ta
marapa chi nata pho a paduapa he yzie hnei kawpa ta a paduapa a vaw châ. Chi
chyhnawh kawpa, a leilô thlâh ha awpah ta a paduapa châ leipa ta, phopi, Nation
tlai ta a paduapa na a vaw châ.
Marapa he chi 5, reih 5,
Missionary marapa râh leilô liata luh apabu awpah 5, Awnanopa moh 5 yzie hnei
kawpa ta Khazohpa ta a paduapa Marapa chi nata pho awnanopazy eima châ.
Mara reih he
eima pasô lei vâ khiah maw?
~ J. B.
Khaisia
(Mara Writer)
Marapa
sawzy pi hih, khâpa vâ sualuah tlyma a châ ha vâ ma, a pachu via pi, paru via
rili ngâ khiah pi ma tah ngâ awpah eima châpa ta ei pahno cha maw! A chhâpa
cha, Board of Mara Literature nata Mara Writers’ Club zy nata MADC Art &
Culture Department zy ta, tiamapa nata phahnaingiah kawpa ta ama reihkah nata
ropa ta nawh lao hmaopa hawh dâh deita, Mara reih aboh lymâ thei n’awpah nata a
laiseih via thei n’awpah kâh châ khiahma tahpa ta, a châhta cha siehnao pâ
ngâna chôta miah ama pachupahreih ngâna chô chhaota eima chhôh miah achha thei
leipa ta ei pahno.
A
châhta cha kei, achuna liata thaina âsâhpa chhao a châ leipa bao hrana heta ei
palôh a pasa kaw hra bao. Tlaichuh, Mara saw pi he chôpho lâ liata cha,
reingiah kawpa nata a pachâpatie kawpa lyu kaw tlôhpa ta palôh lai kaw tlôhpa
châ thlâh ha khiah pi maw tah ngâ’pah eima châpa ta ei pahno cha maw!
Duah
a pachâ pathi tua tlai ei suh u, eima mara reih padisao (assimilate) thei awpah duasu liata aduah haipa he,
zerusale kuh araopa paduapathi awpah ta hrohsopa Nehemia ta, zawpizy a hruapa
hawhta, atanoh lia heta, keimo, mara zawpizy pi he, Board of Mara Literature
nata Mara Writers’ Club zy ta miah hrua ngâ kaw ei ta, Izarei zawpizy ta,
hrohsopa Nehemia hruana pachâ peimawhpa ta ama ku tha a patlô ei ta, zerusale
arao hapa ama paduapathi heihpa hawhta, keimo mara sawzy chhaota eima reih
padisao thei awpah duasu liata aduah haipa he pabohsa thei pi ta, eima palaiseihsa
thei hra tahpa pahno thlâh hana chôta hnabeidy leipa ta, haih mawh tahpa ta
lôraohpa ta hria lymâ awpah ta eimâ hruapa a châ.
Chata
tlyh, eima Siaha khihpi chhôh ei hlaihlâna nata athihpa ri ei kia ch♪1hta
pathliena nata pabuna Programme zy ei hmô châhta, vaih thokha liata nata Local
Church thokha liata Poster, sign board, programme etc.zy ei hmô châhta ei palôh
eina pasasa kaw tyh bao! Kei, Tlôsaih-Siaha reih adopa ta a cheih thai leipa
hmahta he tlu ngâsâ ei châ hraoh leipa tlai ta, Tlôsaih –Siaha reih acheihpa
pizy tlai ta, Mara reih dopa ama roh thai leipa he cha a pei ei tah hleikhô ta,
palôhpasa a pachhihsa kawpa ta ei pahno. A chhâpa ta ei pahnopa cha, amâ chu
lei vâta nata veina (thapasana) hmeiseihpa ama hnei lei vâta châ sala ei pangiasa
kaw.
He
hawh hra ta, ei palôh na pasasa kaw heihpa miakha hropa cha, mara râh chhôh
(Nochhi Mara nata Notla Mara chhô) liana heta reih hmâpa Tlôsaih – Siaha reih,
Zyhno-Heimâ reih, Tisi –Lôchei reih, Chapi-Ngiaphiah reih, Vyhtu reih, Sabyh
–Tisi Ratu etc zy hmâpa châ via chai ta, he zydua he mara reih sai a châ.
Anodeikua, Awnanopa – ECM, CCIM, MEC nata MADC ryureina ry liata nata Mara
N.G.O liatazy cha, reihpipa (common language ) châta hmâpa deikua cha, “TLÔSAIH
– SIAHA REIH” a châ. Châhrasala he Mara reih nano nanopazy eima vaw palâsa
h’awpa zydua he eima pabohsa awpah nata palaiseihsa awpah angiahpa sai a châ
tahpa eima pahno ngâthlâh ha awpah ei khoh kaw.
Khazia
sualuah tlyma, a pei ei tah kaw tyhpa miakha vaw reih thlâh ha tua sala,
pamosana châta: Chapi-Châkhei saw ta, Tisipa ta bie achho sala, chapi –châkhei
reih hmiapasah leipa ta, tisi reih ama cheihnao thlâh hapa zy, zyhnopa ta, a
reih cheipa hmâpa ta a cheihnao awpah tlai ta, bie a vaw chhotuhpa reih ta ama
cheihnao thlâh hapa he a phapa ta pahno van a. Eima reih cheipa tlai ta
cheihnaoh tua sih la, ama thei vei ti deikua cha, â mo reih ta va cheihnao sih
la, a phapa ta ei pahno cha maw! He ei vaw reipa (Pamosana ei vaw taopa) zy
hawhta eima taopa a châ khiahta cha, eima reih cheipa eima zakhei tahna a châ
aw.
Chavâta,
marapa nata marapa likawh biechho thâhchhona liata cha eima reih cheipa he
hmiapasah lymâpa ta, eima reih athai leipazy pathaisa eimâ chhuah hri awpah a
châ. Atl♪1hpipa ta cha, eima râh (Mara râh) lia heta, tahmâ no ta ei reithai
kawpa khihzy cha, Saikao, Meisavaih, Siaha vaihpi, Tisi, Chhaolô, Tisôpi nata
Palâ zy he ama châ. He khihzy he Mara reih aboh n’awpah ta aki liata atôh
peimawh chaipa ama châpa ta pahno na ta, reithai tlâh châ ei ta, mopâtlâh ama
châ hmeiseihpa ta ei pahno.
Nochhi
Mara lâ he cha reipachhie awpah ama ypa ta pahno leipa na ta, zakha liata zakha
ta tao pha ei ta, ama reih cheipa chhao, matu, rakhaipa tlyma, hiakha-laizô
reih ta padisao thei nahta pangiasa achhih leipa châ ta, tahmâ duasu liata cha,
lôpanô hawhta a-ipa châ ei ta, khâchâ pabohsa pazao lymâ ei sala, ama
palaiseihsa lymâ awpah he ama tao awpah ta ei raopa a châ.
Reihchâ
reizie nata rozie he achu chhyhpa ta thai theipa châ ta, ngiaroh muarua’pah a
châpa ta pahno leipa na ta, mo hropa thai theipa nata pahno theipa cha, nâma
nata keima chhaota eima tao thei hra tahpa eimâ thei ngâthlâh ha awpah ei khoh
kaw. Thai tlai si, pahno tlai si tahpa eima khoh hmeiseihpa nata achhuah
hmeiseih khiahta cha, Board of Mara Literature nata Mara Writers’ Club zy chhihthana
ry liata a pha kawpa ta achu ei sih la, hlaotlohna khochhihpa hmô theipa a châ
tahpa pahno suh vy. “CHYHSA DEI LEI CHA PACHU ANGIAH VEI”
Ei châ ly kaw.
TAULAI LÔCHEI
~ K. Pari
( He châpaw
(Article) he Pihnô K. Pari châbu, “Hlâno
Mara su peimawhpazy” tahpa tawhta
lapachhuahpa a châ. Ed)
Lôchei khih apaduatuhpa he
Lôchei châ ta, apaduatuhpa moh phaohpa ta khih moh he “Lochei” tahpa ta ama
bipa a châ. Nochhi Mara khih liana heta Lôcheita, Lôcheipi nata Taulai Lôchei
khih a y. Taulai Lôchei râhchhôh liata
(Salt) Alôh khaoh by nata Phaphiaby chhao tly pi ta, cha hawhna chata Pâkao
chhao eima tly hra. Pâkao he eima Missionary ta Marapazy châta a mothlih a
pathlana su, Beinô kiah liata ypa a châ (a eihhrâh ta Pâkao nata eima
Missionary amâ pazaona thâtih ei roh aw).
He
su rachhôh he Tawle Lôchei râh châ ta, ama reina zie ta cha he ‘Alôh khaoh by
kiah liata asi y ta, cha cha ‘Lôkhaoh si’ ama tah. Hlâno ta cha a yna su he
râhhmâh chhohkaluhpa châ ta, pazu pavaw, râhsa chi to ngiaryhna su châ ta, cha
thota asi yna a châpa vâta chyhsa thokha châta cha chahi-chaba achhih kaw ta,
pasaiphazy châ deikua cha su ngiaryhchhihpa nata thapawhchhih kawpa su a châ hra.
He lôhkhao si he khahlâ ta cha
a ti he la ei ta, ama ieh tyh. A ti liahsa a kua nahta alôh hly hawhta y ta,
alôh hawhta ama hmâh tyh. He liata apahrâpa heta ama alôh taotiana dâh a rairu
zie nata riethei â chhih zie a hmô nahta, a ngiachhie kaw ta, Vâsaih mâ liata a
luah ta, “A hmi leipa eina pie khiah chi
ta la alôhkhaoh si he cha pachhaih vâ ei na”, tah ta, Vasaih ta matu zuahnô
cha hraipa ta, amâ lâ pyly ta a vaw luah heih ta, “A nakhaoh na kawh tu ha, a hropa na pie la”, tah ta, a hropa a pie
khao leipa vâta cha su cha asi su lâta â lie haw. Alôh ti a suapa hnei khao
leipa ei ta, ama nie’pa chhao y khao vei ama tah.
Taulai
Lôchei thâtih nata ama khih moh ama bina chhâpa Mc. Sr. Evan Khihkô ta a reizie
ta cha Dawkei tlâh he Taulai tlâh châ ta, Vatlo Lôchei (Khihkô mapaw) ta Vasaih
sietanô hnei ta, a puhpa Vasaih hnohta khihlô liata a lahpinô vâta khih a sa.
Kô thôh a y tawhta khih (Lôchei) lâ alie’pa a chhuah heih ta, a puhpa Vasaih ta
pasaih vei. Dawlei Choza (Tisy beipa a châ) he Vasaih unawhpa Matlei saw châ
ta, a paw (uncle) Vasaih zy chhaota sukha liata ama y. Cha nota Taikua râh
Taulai tlâh liata Vatlo chata khih a vaw sa tua. Taulai râh Dawlei nata Vasaih
ta râh achhu ei ta, Dawlei râh a châpa vâta Vatlo cha Taulai tlâh tawhta a
pasie ta, Deibau la â pasie haw.
Cha
Taulai tlâh liata apahrâ tuapa Vatlo cha Lôchei tawhta avypa a châpa vâta â
vyna khih moh nata a yna tlâh moh Taulai moh cheipa ta ‘Taulai Lôchei’ tahpa a vaw châ. Cha daihti liata Pâkao liata
Bungalow sa ei ta, cha aria-aipa ta (opposite) Beinô haosa lâta Bungalow hropa
ama sa hra. British sawhkhâ ta râh â vao no châ ta, he su liata nochhi sawhkhâ
nata notla sawhkhâ ta bie pachiana su ta ama hmâh tyh hra.
Haosâ
lâ Bungalow cha Ngiaphiapi mo ta za mohôh ei ta, heisâ lâtahpa cha Tylai Lôchei
ta ama mohôh. He vâta eima Missionary nah chhao ama biebuapa vâta ama vaw tlô
pâ ngâpa a vaw châ thlyu aw.
‘Lôcheita’ Nâpho Choza, Chapi liata â bei
nota, Nâpho paryhsapa ta Zâhchei Zawtha he chapi mo ta abei châta ama kaw
lachhi. Napho nata Zâhchei cha amâ ryh khao leipa vâta Nâpho nata a khihsaw
ualua rô Thareby lâ ama pasiesai ha. Amâ pasiesai khai tawhta Zâhchei cha odyh
dyh thôh dyhpali chhaota Sali liata khih ama za sa hra. Lôchei tawhta Beichai
ta odyh dyh hrawh achhipa ta Tido tlâh liata khihchâ ama vaw zoh hra. Zâhchei
nata Beichai cha khih ahnia kawpa ta khihsa ei ta, a hnôh lâta Tido tlâh nata
Sathlu tlâh atyhna liata amâ pahlyh.
Lôcheita
khih moh a vaw puana he Lôchei tawhta ochâ avaw chôpa ama châpa vâta ‘Lôcheita’
amâ tah. Phaphe by he Beino haosâ lâta y ta, he su he Acres sâhno rachhôh by
pha kawpa a châ. Leipalie châta pha kawpa a châ.
Lôhkhaoh
tawhta 3:30 pm ta a vaw thao pi ta, Phaphe by lâ vawh pi ta, buakha Minute 5
rachhôh arâpa châ ta, thlai eima kei tlô ha. Phaphe by he Beinô kiahta liata y
ta, cha su cha phei ta kei tly cheingei’pa eima khoh hapa vâta Beinô kei tai pi
ta, eima kei tly ha tlai. A su liata buakha chô pi ta, nohthlahpazy a la pi ta,
khih lâ thlai eimâ vaw lie ha heih.
My
khih vaw deih ta, avaw chhuanoh pi ta, maniah vaw pathliepazy chhaota vâro
daihti hmâh heih pi ta, cha liata Mara hno nata poh eima lapakhy khohpa cha Pala sopa tlaita ama sapa
Lary poh zy, Laryteipa zy, Zai-ôh chei zy cha chalei pi ta, thokhapa deikua cha
ama nohthlahpa la pi ta eima buabâ kaw. Phusâ hra vaw ri hluh leipa pi ta, he
daihti no heta INR Re 1 liata Myanmar phusâ 15 ta eima ri.
Poh
chi nano nanopa eima lapakhyna chhâpa cha Mara poh eima hneina zie he Record
khoh pi ta, a nothlahpa nata poh moh taihta ropa ta eima Record laih khaipa a
châ. Liahsa eima pasia khai tawhta thlahchhâna ta miah pathlie ei ta, my dawh
7:15 ta Dawlei eima puasai.
VÂ-IA CHÂPAPHAOPA
(Love Letter)
~ H. Byhnadaorili (Andy)
Chhôchhôpaw vaih
(He Love letter
he, BML Love letter aropasuana, 2019 liata â vaw ngiapa hry liatahpa a châ.)
Khochai
Daihti khô chiehpa liata
ahy vâ-ia leipa ta ei lôhdupaw nâma nata eimâ kao khohna daihtizy kha rohpady
tyhna...
Nâma leita hrona sôhzie chhao
ei pahno pasia thai khao leina daihtizy liana heta, lôhpangâtuhpa chhao hnei
leipa ta ei viavi tyh, he ei khizaw tawhna heta ei thlahpa nata ei pôhpa zydua
heta 'A cha aw tyh' Hrona hlohzy ta
na chhô ta, zohnazy ta na chahry ta, bohpi râhpathohpa liata hih ei pavia, zalâ
nohtla awpah ngiaroh ngaitana chôta, ei pahrâna Opi chhôh tawhna heta, ei palôh
heta vâ ngaitapa râh a hnei tyh. Cha râh cha ahy hro thâh ngiah lei ta nâma nata
eimâ kao khohna tlâhzy a châ.... kha daihti zydua khawh na pahno ta tyh?
Ahy sikhôh riah chhao chi
leipa ta, kypachâna pawti eima zyh nonazy khawh.... Na hnazô ngia ngaitapa
nata, na reikah nai zualua khochhih ngaitapazy khata, ei chhôhsolôh pahnie chi
ta, lôh âdu ta atina râh liana heta, he
chhaolei chô lia tlaina heta, nâ hawhta ei lôh nâ dutuhpa rai za y veih ei, khizaw
chapaw athy a sâh hmah hnei thei hra aw sala, hnei va na, nâ hawhta kyhpachâpa,
na kyhpachâna lyuhbiezy khata âchhuahna hluhpi na pahneisa tyh chi ta, hnabeiseihna
thiehpa eina pie tyh chi lôhhdu, na hmô pha leina râh lia taih chhaota hih ngâchhihna
bie eimâ taihpazy kha chahu pa-i tyh na ta, hnabeiseihna ta ei pakhaih sa tyh.
Ei palôh chhôh lia heta kyhpachâna ta ryureih ta, dychhiepa saw hih na châ khaihna
châ thei tyh hra vei sala, ei hnei chhôhpa chhao hih na châta la ipa chhao hih hnei hra va na.
Ei kyhpachâna he athu ta,
ei kyhpachâna he zakhei chhih vei. Hmialâ daihti ei saina lia maih heta 'Ei saduthliena
râh liana heta' A hneina viahkao aky khohpa ta, Khazohpa nata Awnano
hmialia, lôh miakha phaohpa ta hrochhôh ta akao khoh awpah ta nata, thina ta miah
pachhai hlâlei ta cha 'Tahpa bietaina
hnei khohna chôta' cha daihti khochhih kawpa no cha saduthlie tyh na ta, ei
hâ tyh. Daihti nata nohzy cha khô lymâ ta, daihti ta kôparohpazy siekhei hra ta,
kô thiehpa hmia khochhihpazy cha vaw tlô khei heih, daihti he ti lohpa hawhta a
siekhei lymâ. Tlô beih leina râh na tlô khei ha tawhta cha daihti ananopa hawhna
chata, chyhsapa eima palôhzy chhao â nano lymâ hra ta, ngiachhiena, zawhngiana,
âthlahsana, ngâchhihna ta chhôhmarihpa liata âzaona rai vaw hria thei khao vei.
Ei saduhthliena râh cha naosia kawpa ta thlalâ hawhta na pakeichheihpa chi ta, chhaihna
lyuhbie na hlâ chi ta, lailâh hro lâ na tleisai ha chi, a pasa......
Âchhaina cha palôhpasana ta ei
luhlia mathlaw pazawh ta saduhthliena pachâna pha leipa ta siepasi ta, chhiesana
a châna khizaw paki n’awpah ta siesaipa ta
ei y hra........ tahpa ta pachânazy na za pahneisa chi ta, cha châh lâ nata chavei
lâ heta, hmo hraoleipazy ta nasy ta, hnôhlâ daihtizy sai na ta, lôhliena pathyu
ta, ei lôhlienazy cha paina lâ hlâta paruna lâ saita pangai hra ta keima lei ta
na hro nâ ly khiahta la ei ly, nâ ly n’awpah hela ei pachâ peimawh chai hi! ta tyh
hr’aw sala, keima leita D' hro nahta namâ ly awpah deikua ei pachâ nata he cha ei
palôh hih pasa ta, he pachâna vâ heta, lyna hnei thei hra va na. He ei palôh
chhôh heta, na palôh hnei theituhpa chanô cha pasâhsa ta, uahva hra ta, ei hiatlia
ngaita hra... cha hawhta pachâpa ta daihti khâ hmâh tyh hra na, eima hnôhlâ daihtizy
kha vaw kua pathi thai heih sala, tahpa ta awpakhua tyh hra na, yzie rai y khao
vei. Eima hnôhlâ daihti ei vâ ngaitapa râh kha tly chanei thei khao tlôh leipa
aw na ta, hmoto zydua my achhuahpa ta palôh tlâh chhuahpa ta hmialâ pangai bâ
hra awpah ta hnabeidypa nata thachhâ ngaitana chôta rairu kawpa ta cha siesai achhuah
ha hra na ta.. ato lia maihta phana ta
cha pasia na ta, kei chhao ei sipasanazy dua chhao hih khazoh ngiachhiena vâta
my lymâ bâ hra na ta, nâ chhao hroly kawpa ta nata thaphapa ta na y lymâ hra tahpa
thâzy chhao vaw thei na ta, châ ly khei kaw hra na ta, nâma lia ei piepasanazy
deikua kha la na châ athei khi la pha vei. Kei chhao ta a pei ei tah, ei hneina rakha ei kho
nâ khi lei tu va hih, nâ hra cha pahnothai lei ta, chhaihna bâlia na cha-ao ha
chi.
 daih bâ sy, hrozô chhâ lia ei
châ chyu thei lei tawh cha lôhdu... Hiahvâ ryhrao leipa a châ thlyu aw. Keima
hawhta kyh cha pachâtuhpa a vaw tyh la, ato lia maih Khazoh pahno na chô ta na hro
â vaw hmâ la, khokheina sâh chaipa cha hlâ hra na ta, chana raithlih chhaota, a
phôhpa hawh deita eima thâtih ei reih laih tyh awpah deikua he la, khiahlô na palie
rili.. Atanoh taih eima hnôhlâ daihtizy kha mothlawpa lia rie ngâthlâh tyh hra sala,
ti lohpa hawhzy ta khô khai ha bâ tlôh, a tlâhpa ta khô mah y...
MARA
REIH
HMAHSIE
VIA N’AWPAH TA
~ H. Beilaikô Nôhro
New Colony,
Siaha
Eima mara
reih he eima
pachâpa hlâta vaw
hneirôh via ta. Khizaw reih
pipa Mongyuh (English) reih
hlâta chhao a hneirôh
viana kao a
y hôlô. Mohchho sâkha
heta hmâna nata
yzie nanopa a hnei
hluh ngaita kaw. Cha
cha Mongyuh reih ta “Homonym Words” tahpa
ta ama vaw
bi. Chazy cha verb, Adverb,
Adjecive, Auxiliary verb nata
Noun zy ta hmâh via
chaipa ama châ. A aony (Pronounciation) yzie ta
chhao â nano
laih hra. Cha hawhna
chata mohchho (Word) sâkha â
paliepachhupa ta (reverse) eima
hmâh tyhpa hnei
hra pi ta, cha
cha Mongyuh reih ta “Palindromic
Or Tanspose Words” tahpa
ta ama vaw bi
heih. Chazy cha vaw
moh tua ei sih
la.
Homonym Words :
1. Chi : Chi awpah dopa
cha Khazohpa he a châ.
(Adj)
Avâ
suah hlâta chi cheihpa
he a pha chai. (Noun)
2. Doh : Tî a doh.(verb)
A doh nata
a hâh (Noun)
He
hawti he hawti
do kawpa a châ. (Adj)
3. Dyh : Chief Guest dy awpah amâ
thao haw. (Adv)
Nama
khih O dyh, dyh khazie nama
pha ? (Noun)
4. Moh : A mo padei
â ngia kaw. (Verb)
Na vaw
moh tuah. (Adv)
Na moh
a
hy ? (Noun)
5. Hao : A y dâh ei haopa
chi a châ. (Adj)
Cha-aw
vaw hao tua ? (Adv)
Motor a
hao. (verb)
6. Hoh : A sie hoh vei
cha maw ! (Adj)
Sâh a
daih ngâpa he a
vaw ho
tua tyh ? (Avd)
7. Hmah : Rai a hriana
liata hmah â hmô
tlamaw ha. (Noun)
A ma py
hmahlana a pha ngaita
kaw. (Adv)
8. Hie : Hie patlana cha
pôh rilina a châ. (Adv)
Na
hie a hâh chakhyh
ngâthlâh awpah châ vei. (Adj)
9. Lyu :Lyu lâ a sie.
(Noun) A nô a lyu thai
dâh. (Adj)
Thei
theipa kaw lyu
tua teh ? (Adv)
10. Pie : He he eina
piepa a châ. (verb)
A pie
â lyu dâh he ei
khozie a châ
kaw (Adv)
11. Paryh : Hla a paryh. (verb)
He
hmo he a phata ta vaw
paryh tua tyh ? (Adv)
12. Rao : Na rao liata
khâchâ a chazei ha
teh. (Noun)
A
rao lei n’aw pah ta pakhâta ta
soh pha teh. (Adj)
13. Ru : A ru lâta khâpa hmo
hmahta na tao awpah châ vei. (Adj)
A hiahrina
a ru tu haw ! (Adj)
14. Khai : Thuakhai na
khai thai ma ? (Adv)
Electric Current a vaw khaih
ha. (verb)
15. Kha : Fit kha liata
kha khazie a y aw
? (Noun)
Âvi
khapa hela a
kha tu haw ! (Adj)
16. Khih : Â vaw khieh
chy tyh ? (Adv)
Khataih
khihpa na châ ? (Noun)
17. Kia :
Tanoh Office na kiah aw ma ? (Adv)
He
Colour ta eina
kia khai he maw
! (Adj)
18. Khoh : Khoh tiarâh va na
chuh ! (Adj)
Khoh
na tô thai ma ? (Noun)
19. Nohkhih : Chyhsa nohkhih
kawpa a châ. (Adj)
Tanoh ta
nohkhih y dâh
hela pha vei ! (Noun)
20. Soh : Chyhsa so kawpa
a châ.(Adj)
He liata
vaw soh thlâh
tyh. (Adv)
21. Sa :Saw a sa. Poh
a sa. Hla a sa. (verb,Adv)
Sa
eina vaw zâ hra
ei. (Noun)
22. Sy :
Chata sy. Mâpha sy. (Adj)
He
khaoh liata nâ sy
thei aw ma ? (verb)
23. Tlao : Ti â tlao
haw.(Adv)
Tlao
vâ di thlâh
tua sa y.(Adv)
24. Thlao :
Tî na vaw thlao
tua tyh ? (verb)
Khataih
zuah Lahpi ta â
thlao ? (Adv)
25. Thei : Ei thei thei. (Adv)
Ei tao thei (Avd)
Thei
a pahthei ma ? (Noun)
Palindromic
Words :
1. Chakhie-chalie : Chysa
chakhie-chalie kawpa a cha.
Chakhiehcharieh :
2. Ku-phei : A ku-phei
â ki ma ?
Phei-ku :
3. Pachhu-patlai : Pachhu-patlai
hra tua rai tyh.
Patlai-pachhu :
4. Pahâpahô : A
Pahâpahô thai ngaita kaw.
Pahôpahâ :
5. Pachaw-paraw : A pachaw-paraw
tu haw.
Paraw-pachaw :
6. Sangai : Ei
sangai y dâh hi
a do vei.
Ngaisa :
7. Saliah-salô : Ama
unawh liata a salia-salôpa a châ.
Salô-salia :
8. Sie-chaw : Unaw
sie-chaw ama cha.
Chaw-sie :
9. Zaotao : A mâ zaotaonazie
he pahno thai a ru.
Taozao :
Eima reih
a vaw hneirôh
via lymâ n’awpah ta
cha reih hropa
eima lapangia thai kaw awpah chhao
a peimawh ngaita. He hawhta
reih lapangiapa he
Mongyuh reih (English) ta
cha ‘Loan-Words or Calque’ tah ei ta, Reih pi
viapazy chhao ta
ama vaw tao
laih tyh hrapa
a châ. Mongyuh reih (English) liata
chhao ‘Latin, Hebrew, Greek,
French, Spanish’ reih
lapangiapa hmô awpah
a hluh kaw. Zâhnia tlia liata Oxford
Dixionary a pua hnôh
chaipa liana khata
Indian English (Hindi-English / Hinglish) cha 26 words
tlai lapangiapa a châ.
Cha hry
liata ‘Samvidhaan’ tahpa reikah
cha Oxford University
Word of the
year 2019 ta
atlyhpa a châ. Eima
unawh tlaikao (Mizo) penawh
chhaota reih hropa thata ama vaw
lapangia hra. Eg. Dailua, Chini, Phakar, mamuli, tahpazy he Via
reih (Hindi) tawhta
ama lapangiapa sai
a châ. Maicham, Tangka, tahpazy
he Bru nawh
tawhta ama lapangia
heihpa a châ. Ama
reih liata ama hmâh
hluh chaipa ‘Nuam’ tahpa reikah
chhao he Py (Lai / Hiakha) reih
tawhta ama lapangiapa
a châ. Eima chheipâh
liata Py (Lai) nawh khihpi Lytaih(Lawngtlai) khih
moh chhao khi
Hiakha reih ‘Lawng ka tlai’ tahpa reikah
tawhta lapa châ
ta. A yzie cha, ‘Balyh ei
patu’ tahna a châ.
He hawhna heta
reih hropa tawhta
a yzie â lyupa
(Identical Connotation) ta ama reih
chyu lâta ama
vaw lapangia tyhpa
he mongyuh reih
ta ‘ Cognate word ’ tlyma
‘Etymological word’
tahpa ta ama
vaw bi.
Keimo
mara reih liata
chhao he hawhta
reih hropa lapangiapa
he eima vaw
hnei pathao laih
lymâ hra. Tahmâ
chhao via reih (Hindi)
tawhta eima lapangiapazy
eg. Chini, Alu, Pisâ, Mawzâ etc.
he thata eima hmâh. Eima unawh
tlaikaopa (Mizo) tawhta ; Chia
chia, nuam, enchhin, chibaih / chibeh
etc. tahpazy he thata eima
hmâh kaw bâ. Tawhta la eima
reih liana heta
a reih or a
chei (Speaking) nata eima roh (written)
dâh liata eimâ
palyu leipa he
a hluh kaw. A pachaipa ta H
hmâna kyh liata. Pakho
n’awpah ta ; Puhpa, pihnô, mahnô, mahpaw, chyhsa etc.
tahpazy he eima reizie nata
eima rohdâh liata
alyu beih vei. Eima rohdâh (written) lia
hawhta reih awpah ta
cha, Puh-pa or puhpa, pih-nô or
pihnô, mah-paw or mahpaw, mah-nô or
mahnô, chyh-sa or
chyhsa, tahpa ta
tlao reih awpah
a châ hripa ta
â lâ. Tlaikao reih
lia chhao ta
H hmâna heta yzie a hnei
lai ngaita kaw, Eg.
Chu tah chuan, chumi
ah chuan, siaha ah
chuan. He heta Proper
Noun a chânazie
a chhopasia kaw. A tlâhpipa ta
hmo moh-chho (Noun) zy lia
heta
cha H he
hmâh lei awpah
â doh chai
aw. Eg. Hrochhua, Beizachhi.
Tawhta la,
eima reih liata
eima hmâh hlu
ngaitapa miakha ‘Samaw’ tahpa
he hlâno eima
manô nata mapaw
daihti noh liata
khitlâh hmotaona liata
a palypa-uasana (Community Entertainment) châ ta,
A-piah (Châhpia, Wrestling) ama vaw
hmâh no ta. Nâ
mâ haw (ready) tahna châta, “Khei,
Chhei maw, Chheikhaw, Seimaw, Samaw ”
tahpa ta
â khokheina (Wish / Warning) amâ
vaw hlâ (pie) tyhpa
tawhta lapa châ
sala â ngia
kaw. Ama vaw hmâh tyhna
chhao chyhsa pahnie
awpah ta amâ ngâpâpa
liata ama vaw
hmâh via chai.
Cha leipa heita A-thihpa
chyh-hu sana liata
a thipa puhpa
ta a vaw
hmâh tyh hra. Cha leipa chhaota
Atheihna hlâno ta chhao
hmâh tyhpa hawta
reipa a châ. Khâpa
rai châ sala,
zana palâsana (welcome or
Greetings speech ) châta vaw
hmâh tyh pi ta, tlao
a pha kaw. He hawhna
heta eima reih
tawhta chhao ta
eima reihchâ (Literature) palaipaseihsa
via n’awpah ta mohchho (Word) eima
tao pachhuah laih
awpah nata eima
lapachhuah thai laih
awpah he hmopha
kawpa a châ. He hawhta
mohchho taopa (Word Composition) he Mongyuh reih ta cha “Orthography” tahpa
ta ama vaw bi.
Ei paw ta eina
chho tyhpa miakha
cha, “Mara reih liata ‘ie’
he keima ta
ei baipa na
a châ tahpa
vaw pahno mah y ” tahpa
ta. Eima Bible parohpa “Lorrain
Version” liana khata
‘ie’ he hmâh
leipa châ ta, ‘i’ ta
parosapa a châ. Pakho
n’awpah ta. Eg. Ei ie
ei ie. Awh ei
thie. Ei sâ
ei zie. He hawhta cha
eima reih sentence siezie
phie â do via
ha. A no RA. Lorrain he
eima Alphabet maniah
vaw taopatuhpa a châ.
Mara reih zydua
siezie, hmânazie nata achhuahna
ziezy â vaw
chu khai ha
tawhta “Tlôsaih reih”
he reih eimâ
hly khai thei
awpah “Common Language ” châta
maniah taopa ta. He
hawhta reih eimâ
hly khaipa “Linguafranca” a châpa vâna
heta eima marah
reih hropa; Hawthai, Vyhtu, Chapi, Zyhno etc.
reih zydua chhao
â tlôh khai
hr’awpah nata eima
lapangia “Inducted” khai
thai laih hr’awpah
he a peimawh kawpa ta
ei pahno. Cha cha
Literature (Litteratura, Literratura in Latin) ta â
chhuahpa nata a
châ n’awpahzie chhao
a châ. Chatanachata eima mara
reih lapangiah awpahzy
cha a aony (Phonology) nata a ao paro
dâh (Phonetics) a phata ta
eimâ chu pasia
tua tawhta. A mohchho (word) yzie (Semantic) chhao achu
pasiapa ta, eima sentence tao
n’awpah (Syntax) zie nata â
hmie kawpa ta eima
hmâh awpah a châ. He
hawhta hmo miakha
achu pasia laihpa
he mongyuh reih (English) ta cha “Morphology” ama
vaw bi.
Mara reih rozie dopa
Lô (m) : A hmah liata lô
a y (noun)
Lô (r) :
Lômasu
khih lâ a sie.
Lôh(d) : A lôh a iah. (noun)
Lu (m) : Âlu ama chalei (noun)
Lu (r) :
Amâ lu
(paw ama hmô) (verb)
Luh (d) :
A luh
a chaih (noun)
Ma (m) :
 mana
liata a khai (noun)
Ma (r) :
A lahpinô a ma (verb)
Mah (d)
: Tao mah y (verb)
Mâ (m) :
A mâ
lâta a hmô (noun)
Mâ (r) :
Lahpinô mâ ama pie (noun)
Mâh(d) :
Tao mâh
va na (adj)
Maw (m) :
Mawmaw
ama nie (noun)
Maw (r) :
Masiah maw (noun)
Mawh(d) :
Tao mawh
sy (adv)
My (m) :
Ei my
haw (verb)
My (r) :
My
ta a vy mah y (adv)
Myh (d) :
Mawmyh
a pathei (noun)
EI LIAHRI TLONA MARARÂH LIATA
EI ROHPADY TYHPA THOKHA ZY :
~ Mc. N.
Pasua
Founder of
Mara Film,
EX. Producer,
DDK & PPC (NE)
Eima
khizaw hro he rohpadyna nata patipavyna sai châ ta, atei hnolotuhpazy ta
mohphana nata hlaotlohna ama hnei tyh. Motherland, ei liahri tlona Marapa râh
liana heta ei saduthliena thokhazy cha châhvâ nônai râhsa ta noh hawh azeipa
hawhta khôkhei tyh hra sala, nopi a vaw lie ta, chhohhna uahpa-raohpazy tla
khai ha ta, a cho thiehpa a kaw parâpa hawhta hnabeiseihna khizaw liata a vaw
thieh rili heih tyh.
Sâkha
ta duah eima za pahripaziah heih tua sy.
1.
NÔVAH AHNEINA LIATA : Hlâno manô mapawzy nata chô
Khazoh hmo paryhzie he Marapa sawzy châta ryusôh chaipa a vaw châ. Mâchhao kyh
cha eima Awnanopa nata MADC ryhraonazie tlâ châ sala, kei ta ei chhôhso liata
ei paveihpa deikua cha AHNEINA NOH HIH. My dawh 11:00 Am pa ta ahneina dawh
paropa châ ta, kupatuna apakhy bâh tawhta zâlâ dawh 3, 4 alyna kyhchhi pati
dôhna eima hnei ha tyhpa hih. Siaha Town vaih nano nanopa tawhta sanawhrinôpa
nata viasa rihchâhpazy nata chyhsa thokha miah alykhei awpah ta ama vaihzy â
hla thlâ bao nah ta, ama rai zy, daihti sôhpazy paruapa ta â vypa châ ei ta,
pati dôh hmâ khao leipa ta, miah adisaipazy, saihei â vaw chhih kaw tyh.
Ahneina dawh paropa he zâlâ
dawh 1 : 30 Pm châ bâ sala, 2 : 30 Pm tawhta vaih hro lâ tawhta âvypazy pati
padôhsa lymâpa châ sala, zâlâ dawh 3:00 Pm pa tawhta a vaih chhôh liatahpazy ta
pati dôh lymâ hra ei sala, a pha via, âthlâzi via thlyu aw. Myuh nata
myuhhneituhpa ama FAWR tyhpa hih. He
he âhneituhpa chapaw châta hryuhna âbaichhapa châ ta, motor sâ 3, 4 nata bus
sâkha châ pachâ byuh ta, dyhchhiepa nat khihsatôhtu rairu viapazy châta â ryh
vei. City Park phapa Seramaidinô Park
chhao hnei mâh leipa pi ta, circuit house, Dz tlâh nata tourist lodge liata a
kaw hlaihlâ ta thopi tlâ va doh awpah ta cha amâ a rut u haw. Khizaw liata eima
pahrâ chhôhta cha, zyhna chhihthatuhpa Pastor zy nata, politician zy he aki
liata lô peimawh chaipazy châ ei ta, kupatutuhpa V.I.P chaipa pati nie hâ thei
beih veih ei.
Râh so viapa lâta ama tao
tyhpa hawhta vao phei sâ 1 chhâ la pie tyhpa a pha thlyu aw. Khihsa rairu
viapazy chhao, Vaosa kg 2 chhâ cha pie tyh ei sih la â ngia kaw dia ! Râh sosâh
viapa lazy cha coat, neck tie zy ama present tyh.
Marapa chanôzy ama sôh
pachaina, mâchhao nata kyhchhina pakhâpa chi châ mâh thlyu aw vei. Chathota,
kia zâ ta tourist lodge liata myuh nata myuhhneituhpa nata viasazy amâ rie
tyhpa chhao he pha vei. Room 2, 3 chhâ hire awpah byuh ta, myuhhneituhpa
chhôhkha châta hryuhna a baichhapa a châ. Room mâ hra ahnai tlôhlei khâhta.
Cha thota, myuh nata
myuhhneituhpa chhôhkhazy kupatuna Achhyna –o liata viahpakao, poh â lyupa sai
ta aky ta, chapaw nata chanô chhôhkhazy a eihpa ta atyuhpazy chhao â pha mâh
mah pi, khati ta hmah English nahzy la â kho thei pyly thlyu aw ma pi.
2.
EIMA SIAHA KHIHPI : Tihry kyhpazy nata lâpi sinôpazy cha sawhkhâ biehneituhpa nata
eima MADC sawhkhâ rei châ sala. Hezy chhao he palôhtlâh â chhih vei. Kei ta ei
reih tyhpa cha eima khihpi chaipa châ ta, thotlâh khih tawhta zy, khih chheipâh
tawhta zy, Siaha khihpi lâ vaw tlô ei ta, hri-iah pathaihna dâhzy alyu tlâ aw
vei. 1) Siaha bazaar, 2) MST Stand, New Colony 3) New Siaha, 4) Siahatlâh, 5)
Meisatlâh liata â pathaipahâna, ie-o nata pazôsâna-o a y leipa hih â ryh vei.
Tahmâ cha Abeipa ngiachhiena vâta eima MADC sawhkhâ liata hriatuhpazy apôhziah
kaw bâ ei ta, thokhazy chhochhi ta cha over staff na tah pâ ngâ kaw ei ta,
taopa ta, duty tuhpazy soh bâpa châ sala, aly’pah a châ kaw aw. Ti â daih vei
khiahta la eima su peimawhpa roh hiah pachhietuhpa na a châ aw. Chyhsa thokhazy
nama tah ma? Eima leilô, eima ti nata râh, chavah chahaohzy he council sawhkhâ
biehneina cha hrochhâ vei ma, chyhsa-hrasa nata khichhaizy chô Khazoh
ryhraonazie hawhta vaw pôhziah via lymâ aw pi ta, 1) Bazar 2) New Colony 3) New
Siaha liata Over bridge y thei bâ sala kho â chhih kaw bâ. Abeipa ngiachhiena
vâta motor, vehicles etc zy vaw pôh via lymâ aw ta, eima hrona sôh kawpazy
pabohsana nata, eima Siaha khihpi cheihchalotuhpa a châ thlyu aw. Eima town
planning board zy kheihta pachâ hra tly?
3.
MTP KAWPA TA SY : “Khazia ei reih ei pahlei aw,
chô Khazoh eina piepa cha, pasô ei si â ngiazie, thlyutlia eima daihti chyu
ta.”
Eimâ
pôhpapakhyna su liata zy :
Eimâ pôhpakhyna su liata zy hih, eima râhluh penawh khiah, eima zyhna
chhituhpazy khiah, eima unawh penawh (MZ) nah reih sai ta maniah chhihtha thlâh
ha ei ta, vâdua âchhih kaw tyh cha maw ! Political Party campaign zy, eima
Assembly zy hih pachâpasia a byuh kaw bâ. A thei leipazy châta cha, a tlâhpipa HEAD LINE he tlâ chhopasia ei sala a
pha kaw.
Chô
Khazoh ta miah a piepa râh, reih, Hlabu, Biehrai, Rev. R.A. Lorrain hmâpa ta,
Khazohpa ta miah a piepa vâta Mara Autonomous District Council eima, UT taihta
miah tlôkhei awpah cha tlao châ vei mâ?
“Pâpuh, Vailipaw Khazohpa ta nâma hmâpa ta
Marapa sawzy thobuh lôpu achhypa ta eimâ theih tyhpa kha, khizaw pahnopa ta,
chi pho ta miah taotuhpa, reih nata râh miah pietuhpa, na hnohta alynabie
Marapa sawzy ta eima cha hlâ hmeiseih. Eima tlohleina nata sialeina vâta Marapa
saw eimâ pachhaihpazaohna zy, râhri (boundary) eima pabuah khaipazy he maniah a
ngiahthai mah y, India râh state laichaipa Uttar Pradesh liatazy khizaw hmahsie
viapa England râh liatazy, Marapa râh padua awpah ta a thata tei hra ei sih la,
hlaotloh beih aw ma pi, nâma hmâpa ta Khazohpa ta Marapa râh miah a piepa he
eima pabohsa thei n’awpah ta eima Khazohpa hnohta Mara thyutliapazy maniah
hiakhei mah y. Marapa râh leilô nata a chhôh liata pahrâpazy hnohta adyhna nata
aryhna charei sala, Zisu Krista he vaw
rônah chai sala, palyupalihna zy, reithaina zy vaw to khai mawh sy.”
Politics liata : Eima râh luh penawhzy he,
Marapa râh luhpa châ khao leipa ei ta, Party luhpa ama vaw châ khai bâ he zaw,
a riethei kawpa vâ tlyma, talent hnei pha kaw hra sala, Party khokheina sai ta
a bie thlâh haw bâ he zaw? Chô Khazohpa khozie la châ thlyu aw vei.
“Pachâ teh u, chi chyhta châ ei chi ta, nâmo
hlâta pho laipa liata chi pho ta ei cha tao ei hih” tahtuhpa ta kheihta
pachâ hr’aw vâ tly?
4.
AWNANOPA : Awnanopa liata chhao diabola
sâtâ khoheih chôna he bâh hlei vei. Politics lahpasu leina tawhta apanano
khohnazy nata a pachhaihpazaohna khohnazy bâh hlei vei. Committee, ryureina
liatazy site hnei chhieliepa ta move- na zy, â vote tyhnazy he eima Awnanopa
riepathei ta, a pathu pâ kaw tyh. He vâna heta py apachhaihna zy, Local puana
zy taihta a tlôkhei tyh. He kyh liata cha Puhpa FC. Minela hla phipa kha ei
thei kaw tyh. “Thlahchhâ hoh kaw, lâh
tiama kaw tlôh, hrozie liata hmô’pah y tlôh va, chyhsapazy nata opa lyuhripazy
dyhryh thai tlôh va,” tahpa hla khawh. “Na
khaihna cha chyhsa mohmô ta khaih se, mei-ôh cha bairy lia soh soh beih veih
ei” a sona tôh liata tlao ama soh tyh.
Ochhôh liata pahrâpazy a vaw
khaih thei n’awpah ta, tlâh laki liata kih ypa cha my thei’pah châ vei.
Chatanachata, na khaihna cha chyhsa mohmô ta tlao khaih se. Ngiapâtuhpazy he
khizaw khaih awpah tlao eima châ. Hla sâkha liata, “Zisu khaih awpah ta maniah tuah, sathaw mei-ôh zâ ta a khaihpa hawhta,
he khizaw zohna lia khaih awpah ta, nâma nata kei eima yna su chyu ta”
“Areisipazy amah u â hieh na,
khizaw ryu ama to awpah vâta, palôh pathaihpazy ama nohhlaona, Khazohpa ama hmô
awpah vâta,” tahpa tlao châ se.
Marapa Thyutlia riahphapa Baal
hmiakô liata pahkhupaneih beih leipa, vaw thyu bâ teh u. Khazohpa Vaili mapaw
hmâpa ta, Marapa râh, reih, chi nata pho miah a piepa râh liana heta, adona,
ngâchhihna, siana cha tihnawh hawhta nata vahpizy hawhta vaw loh bâ sala, eima
patuapaluana achhuahna rohpadyna cha Mawmâ tlâh hlâta asâh viapa nata Palâ/salyuh
tipo hlâta â thu viapa natal ô siarôpa, sâphao lôpanô hlâta cha karôh viapa
tlao vaw châ bâ sala, tialaipi haosâ taihta khaih bâ hra ei suh vy.
Pachâthai ahawna
Khizaw
liata pasana hri chichhihpa Covid-19 a chareipa vâta eima Magazine, Hla nata
Bie liata Puzzle cha vaw papya hnolo hr’ei sih la, raihpapua thei’pah a châ
leipa vâta achhytuhpa vaw y leipa ei chi ta, achhytuhpa ama y leipa vâta atahmâ
âchhyna chhao vaw palâ leipa eima châ.
Atahmâ
he Puzzle no. 45 cha vaw tao heih pi ta, Siaha khôtho nata School lazy eima vaw
raihpapua hmâ thei khiahta la namâ vaw chhy heih chyu awpah ta eimâ hrua.
HLÂNO HLA NATA LÂ
~ T.A. Chhôhu
(He Châpaw
(Article) he Puhpa TA. Chhôhu châbu, “Eima
vaw pahno hra awpah ta” tahpa tawhta lapachhuahpa a châ. Ed)
Hlâno
hla nata Lâzy he arohtuhpa y hôlô ei ta, pahnona dâh deikua â lyu lei thei. A
chyuta ta vaw pahripaziah hra tua’ sala.
Achyhta roh awpah a phapa ta pahno na ta,
ei vaw pahripaziah hra.
AWHKHY
HLA (Awhkhy hla ama sa nota lâpa ta a pazi pâ ha tyh): Hlâno daihti liata Awhkhypa hla he khati
daihti tawhta vaw sa pathaopa ma a châ, alaichadai a ru kaw. Siaha kaokâh lia
cha Machâ thokha rei dâh ta, Siaha beipa KHAOTHA HLYCHHO (ano he Zany nata
Bihmô paw a châ) abei daihti nota vaw puapa hawhta reina y ta, ATHIH HLA nata a
vaw puana he â raohpa hawhta reipa a châ. He hla he ama sa pathaona khih nata
reih hawhta “A ao” nano nanopa hnei ta, ama sa no daihti rei ta angia kaw sai
ta, palôhlie a pachhih kaw sai hra. Pahno theipa rakha ta he aozy he a châ:
1.
Ao lâhpa
2. Ngiaphia
Ao
3. Ngiaphia
Ao (Sachhei)
4. Châdy
Ao
5. Zipai
Ao (Thiahra Zipai)
6.
Hnaro Ao
7. Zipa
Ao (Ao rariepa)
8. Vaipa
Ao
9. Khocheinô
Ao
Vaipa
ao he All India Radio liata khô (record) tua chaipa châ ta, H. Tholua nata a
pyzy ta ama khôpa a châ.
Awhkhy
Hla vaw pua tuana daihti he alaichadaituhpa y hôlô ei ta, a siahliapa rei a ru
kaw. Â hla via ta alaichadaituhpa HT. Philip (2nd Mara Literature Seminar Paper-1994), he a
ualuata ta patly sih la, noh hro châta a phahnai nahta pangiasa â chhih.
Awkhyhpa
Hla he (Folk Song and Folklore) hla nata bie pitlohpa a za châ tarawpa ta hlâno
daihti liata cha châropa nata reipa ta pasopa a y leipa vâta pakah ta ahlâ
chhyhpa (pachhuahpa) a za châ laih. Â do chai awpah nata a zâ thaotôna siapa
rei dâhzy a lyu thai tyh leipa ta, thata alaichadai hrapa ta machâ sahlaozy
tawhta ei daopa keima chhao tlai ta ado via chai awpah ta ei pachâ vâta atahmâ
he reih tua ei sih la:
A VAW PUANA: Hlâno liana heta Chhocho
beipa heta Matu râh lâ za tlyh ta. Matu râh liata vâropi a za châh tawhta â kaw
liena lâ liata Lôchei nata Satly likawh liata Beinô chavah liata â rie nota (he
daihti liata atahmâ ta Satly khih he y mâh vei) azo a mâ lâ liata reikah ama
pathlie ngâpa he thei ta, he daihti nona heta Lôchei khih chao liata, chanô ano
dei sai ta ariepa, saw aphaohpa he y ta, cha chanô thie awpah chata Lô Awhkhypa
nata Kaukao Palepa ta hla ta bie amâ chhopa, ama hlasapa cha Chhocho beipa
chata a pahno (Lô Awhkhypa he Lôchei
khih chao Beinô chavah liata ypa nata Kaukao Palepa he Satly râh lôkhaoh liata
a ypa a châ). Lô Awhkhypa nata Kaukao Palepa heta he chanô thie awpah amâ
chhuahpa cha bie ta ama reih khiahta cha he chanô amô thlâhpa he, â hra pathlei
aw tahpa pachâ ei ta, hla ta ama sa khiahta deikua cha chanô heta pahno aw vei,
tahpa ama pachâ vâta hla ta ama sapa a châ.
Ama hlasapa he pha ngâsâ ta,
palôhlie chhao â chhih kaw. Chatanachata, Chhocho beipa cha a kaw hra ta, thata
pachâ pazi laih ta, khih lâ kaw siepa ta Hnaro liata Tlau Tlaupa nata Sawhmô
cha hmo yzie liahsa a chho. Tlau Tlaupa nata Sawhmô chata Chhocho beipa ta
Awhkhypa hla a chhopa hawhna chata Awhkhypa hla cha sa ei ta, ama kiahpâh liata
chyhsa a ypa sahlao chata, “Cha cha khâpa
maw?,” tah ei ta, cha tawhna chata chyhsapazy ta Awhkhypa hla cha ama sa
pathao haw tahpa pahnopa a châ. He tawhna heta Awhkhypa Hla a vaw pih haw tahpa
nata a vaw puana a châpa hawhta reipa a châ.
He
daihti he kô khazie ma a châ rei thei’pah châ hra vei sala, kô 900-1000 AD châ
sala â ngia kaw. Marapa khihsa pareipa a y chhôhpa cha:- Hlaipao, Tlôsai,
Lôchei, Hawthai nata Teisa zy ama châpa ta pahnopa a châ. Hnaropa deikua
Kahnaupa, Lautupa hawhta reipa a châ hra.
Awhkhypa
hla he kheihta ama za sa pazao laih tahpa deikua rei a ru kaw. Ama hlasapa alâ
kawpa miakha deikua cha–
Hlaipao
bôhpi tlâh a-na,
Tlôsai
ngalâh tla aw,
Viasi
puana thisô siena a za hno thei aw va na.
He
he â zâ lâ tuana hawhta reipa a châ hra. (P.13, Mara Literature Seminar Paper,
1994)
Awhkhy
Hlabie he ama sana su liata ama hlasa pahânazie hawhta phichhyh thei lymâpa châ
ta, bie pha kawpa nata chhiepa chhao ama phi papua lymâ. A satuhpa hry liata
ama reithai khohpa, reithaina, luh palaina chhao a phi thei. Pamosana: A liah
liata alâhpa paw cha la pahmôhpi li tohpa na a lyu e.
Ama
sa nota chanô nata chapaw â i-âhpa ta atyupachhohpa ta a tyuh via chai ei ta,
beitlâh phawpa chhaota amâ tyuh hra. Ama lâ patlapanô n’awpah ta Seih ki nata
khoh ama hmâh via chai. Lâpa Awhkhy (pa) Lâ eima tahpa he Ao to lia momaih ta
lâh leipa ei ta, lâpa nata â khy viapa ao liata ama lâh tyh. Chapaw he lâh via
chaipa châ ei ta, chanô he cha lâh awpah ta pachâpa châ veih ei. Lâh awpah ta
ama pathyupa chhaota a mohta ta thyu ei ta, amâ tyuh lilaw tyh. Awhkhypa Hla
liata ao to he lâpa nata a khy hlei vei. Khocheinô ao ta ama sa no chhochhi la
ama palôh â lie pachai khiah ma tah awpah ta ama mothlihzy pa-ô khaina taihta
pahâh ei ta, Seihki pyu nata khoh pyu chhao a pyu azyzyh kaw khiah ma i!, tah
thei’pah a châ.
Sâhti
Râchâ lôhry hawhta,
Saw
matlupa Rotia paw Laichhô,
Tilipa
paveina a lyu ……………..
Seki
sala khohchei nô y,
………
Rahmâ ei ziachaphanô y.
PHO
LÂ HROPAZY
Atahmâ
ta pho lâ hropazy tahpa ta eima za rei awpah nata bipa he areihtuhpa thokha ta
cha, “â!
hezy he cha kheihta ma pho lâ (Cultural Dance) liata â hlao thai aw?,” eima
za tah thei ngyu aw. Anodeikua cha Culture tahpa heta athai via penawh za reina
yzie ta HLÂNO tahna ngâlâh he za dy leipa ta, daihti sie lymâpa liata chi nata
pho ta a hmo taodâh (athla laihpa) anano laihpazy he tlao vaw châ hri ta,
chavâta, atahmâ ta Lâ 2 (miano) eima za ropa chhao he Marapa pho lâ rairie, ama
vaw lâ pathaona deikua a kô nata thla ananopa a châ eima za tah thei aw.
HLIHCHHY
LÂ
Kô
1971 Nawh thlâpâ kô thiehpa kyhchhi amâ hmâ khai tawhta Zyhno satlia nata
laihsazy cha Tisi chavah lâ sie ei ta, he no heta ama chhihthatuhpa thokhazy
cha Puhpa S. Tlachai chhaota Kahrie tlâh lâzy khypa ta Hlihchhy nata Hly-â amâ
pakyh tyhna lôpu ‘CHHUAH PU’ ama tahpazy taih kaw tlô ei ta, he su tawhna heta
lâ thiehpa (Lâ thiehpa tlâ tah ei sih la) he hmôpapuapa a châ.
He
lâ hmôpapuatuhpa he palôhliena hnei kawpa a châ thlyu aw. Cha leipa chhaota
hlâno Marapa vâ-ia aparôhpa liata mohpathâh chaipa hawhta rei tyhpa Hlihchhy
nata Hly-â lôpu zy, lahuah zy a kaw hmôpa vâta chhao a châ thei hra; he lâ he a
hmôpapua. Cha dei châ vei, he lâ nahta akhy kawpa hla he a vaw phi hra:
Eima chareina tlâh ei sai châh ta,
Lailâh hrozy lôhdu (ei) chhôhhno ry lia;
Nâ lei ta khiahlô tlâh thei va na,
Hnazô vâtihria chyu lei nô y;
Khiahlô tlâh na n’aw pie la.
He hla palôhliechhih kawpa he
târi noh 11 Nawh thlâpâ kô 1971 ta a vaw phi. He lâ he hmôpapuatuhpa Puhpa S.
Tlachai ta Zyhno satlia nata laihsazy cha Tisi chavah raphyu liata pachu ta, he
tawhta lâ pathaopa a châ. Zawpi mohmô ta lâ tua chaina (pamosana) cha Siaha
Tlyliah liata châ ta, kô 1981 liata a châ. A lâ moh he Modern Sawlakia tlâ tah
ei ta, he he Sawlakia lâ dâh chhâhchabi (step) nahta â lyu pâ vâta a châ thlyu
aw. A hnôh lâta ahmôpapuatuhpa khozie hawhta ‘HLIHCHHY LÂ’ tahpa ta bipa a châ.
KHOCHEI
NÔ LÂ
‘Beibei’
‘Khohchei’ tahpa he hlâno Mara bei hry liata khihsa thei via penawh nata abei
châ thathua leipa chhao, adaihkhyh viapa nata ‘kei’ atah viapazy ta cha tao
thomo achhuahna hnei ei ta, ama vaw tao tlai hra thlyu aw. “Ano paw na Beibei
ta khoh a chei” tahpa a y thlyu awpah châ ta, sawtliapazy ta pahno pha awpah ta
beibei-khohcheipa deikua ama sôh kaw.
He
Beibei-khohchei noh heta lâ a y tarawpa ta ama lâ dâh yzie reih theipa y ei ta,
mokhaoh ta ahmôpa deikua sawtliapa hry liata y thlyu’ veih ei. Alyna daihti
liata lâpa a châpa vâta ama lâzie chhao Marapa pho lâ hropa hlâta cha â nano
via nahta â ngia. Marapa heta ama lâ liata alâlua viapa Sawlâkia zy, Bei lâ zy
hleikhôpa heta lâ hropa a y laih thei hra na tahpa pachâna chôta kô 1992 Saikao
MTP Conference liata lâ papua thei awpah ta Puhpa N. Lybei, Siaha Vaihpi ta vaw
hmôpapua ta, Siaha Vaihpi MTP Member zy ta Saikao khih liata ama lâh tua chai.
He lâ he paropasyupa (Music) nata Hla chhaota lâpa châ ta, Zachia Chhachhai hla
‘Mawrâh nochhi Byma râh-ri’ tahpa hla pasasana chôta ama lâpa cha mo-ai a chhih
vei.
MTP
Conference liata lâ tuachaipa a châpa vâta MTP Lâ (MTP Dance) tahpa ta pahnopa
châ ta, daihti a vaw sie via nahta a lâ yziezy mopa ta kô 2014 Lyuva Khutla
Organising Committee ta Lâ hmôpapuatuhpa nata MADC Art & Culture Department
paryhsana ta KHOHCHEI NÔ LÂ tahpa ta a moh a thlah ha hra.
Zâ Beinô
Spencerian
Sonnet
Rhyme
Scheme : abab, bcbc, cdcd, ee
~ L.
Beimokhai
Vâdei tawh
vâtei khaihtuh zâ beinô,
Syna opi tawh
sai ai thei leipa;
Sôh-malynô y,
eima cha pasô,
Saihza châ
pawmaihdi na vaw lyu na.
Awhsitlana
taih na khaih tawh tly cha,
Ei chhôhso
liah-nô laihna chhôhnoh ry;
Noh-ri hawh
dinô meihkia va khai la,
Siali lyuhbie
na va hlâpa mah y.
Vâchhohpi
nata tôhkalôhpazy,
Pyury chhaota
amâ vaw luah heih aw;
Cha ti lôhdua
lei ta khaih lymâ sy,
Chariah hry
lia siki taih khaih la naw.
Vâ-iahparôh
châ rohpiti na châ,
Na khaihna
meihthâhpi hawh pai beih khâ.
Source: Board of Mara Literature, MADC,
Siaha.
Comments
Post a Comment