Editorial
Khazohpa ngiachhiena nata chhihthana zawhzi ta kô
thiehpa, 2021 cha vaw tlô ha heih pi ta, aly’pa a châ ngaita.
Kô 2021 he ahy ta hmahta amâ chhih chhielie beih leipa, eima zydua châta lâpi thiehpa a
châpa hawhta a chado kawpa nata asohsi kawpa ta eimâ chhih/sie chyu awpa a
peimawh ngaita aw.
Kô 2021 he chyhsa hluhpi ta tlô awpa khoh kaw ei ta,
anodeikua tlô thei leipa ama hl;uh ngaita. Cha nota keimo, Khazohpa hmiakô
liata siana nata tlohna rai a hnei leipazy tlai a ngiachhiena miah patosa ta,
kô thiehpa miah a tlôkhei heihpa he eimâ mohpasia chyu awpa nata, Khazohpa
ngiachhiena he eima pachâpazi chyu awpa kho â chhih kaw.
BML chhao Khazohpa chhihthana vâta hmahsiena lâ pangai
lymâ hra pi ta, eima Magazine, thlachareih a puapa, ‘HLA NATA BIE’ chhao a palâ
kawpa ta papua pazao thei lymâ hra pi ta, he zydua he nama thlahchhâ kheina nata nama deichhyna vâta a châ tah
leithei ma pi.
Atakô 2021 liata eima kaw sie lymâ n’awpa liata chhao
nama deichhyna nata pasopakâna eimâ ngiah via lymâ aw. Eima magazine hmahsie
via lymâ thei n’awpa ta eima zydua ta eima hriaparaoh via lymâ awpa a byuh. Article
pha kawpazy vaw roh lymâ u la, nama khih kiahpâh/chheipâh liata hmo
ypatluapa/anano patluapa/mopha kawpazy ama thâtihzy vaw roh chyu tyh u la, nama
khih thâtihzy vaw roh tyh u la, nama khih nata nama chhôhkha ta ngâlâh hmo nama
pahnopa kha Mara râh pahno awpa ta vaw phualuah chyu hra awpa ta a khokhei pi
ta eimâ pasyu.
Nama khih chheipâh liata hmo ypa kha he Hla nata Bie
Magazine hmâpa heta a moh vaw pathâhsa la, chyhsazy ta ama hmô byuh kaw awpa,
Mara râh zawpizy ta pahno hra ei sala tahpa ta na vaw saduthie tyhpa cha a
hmeiseihpa vaw pachâsa mah y.
Mara reih pabohsa ta palaiseihsa awpa heta chyhsa hropa
maohphaohna châ leipa ta, nâma nata keima he peimawh chai pi ta, nâma nata
keima heta palôhraoh kawpa ta keih eima chakâ khiahta la Mara reih he aboh aw
ta, hmah a sie cheingei aw tahpa a thiehpa ta pahno heih ei suh u.
BÔHZYU KHIH BUANA
~ Ng. Phosa, Tisi
Nohhro hawhta tao awpa a y tu leipa
hnaihta ei khao na vaw bâ pâ ta, dyuchhai seihpa liata apazawhna chôta unawh HC. Malsawmthanga ( Sawma) châbu
‘Huhiehna Tlâh’ tahpa ei reihpapua khai hachiehpa cha ai âchhih leipa ta ei pahnopa vâta la heih na ta,
Machâ A. Zakia(L) he ei chyhsa pasâhsapa pakha a châ hleikhô ta Class-I ei chu nota nâ pachutuhpa
pakha (Headmaster châ ta, Maths maniah a pachu tyh) a châ hrapa vâta bo 24-na Machâ
A. Zakia nata Bielôhawhpa tahpa cha zôphata
ta reih na ta. Reipha tah kaw na ta, ei rao na bâpa chhao pahno khao hra va na.
Cha hawhta biepha kawpa ei rei haino
chata chyhsa pakha chysia râhpa akypa he eima ochhôh a vaw ngia ta, dyuchhai seihpa nochhi
lâchhâh ta eima patyupa; notla lâ chhâh a kaw heihpa liana chata atyuna paryh
ta. Ei hmia pahno beih leipa a châpa hnaihta khichhaipa a châ cheingei nahta
pangiasa na ta, châbie ei rei ngâhaipa cha lôh-y kawna chôta
pakhu na ta, ochareipa paw cha bie a chho
ha hra na ta. Buakha bielôhawhpa
eima rei khai tawhta no-âh ei tah ngaitapa Bôhzyu khih buana thâtih chho awpa
ta avypa a châzie na chho ta, o chô sâhpa bypa lâ khy pi ta, atyunazy eimâ paryh khai tawhta he
bie he eina chho.
Bôhzyu tahpa he na pahnopa hawhta eima mahnô-mahpawzy khata athihpa khih reina châta
ama vaw hmâh tyhpa châ ta, athihpa khih liata rairuna-buabâna eimâ tyhpa he na
pahno awpa a byuhpa ta ei pahno. Buana hluhpi hry ta a paru viapa deita ei cha
chho chy aw. Abyuhna hawhta nama khih mo, viasa richâhzy hnohta rie na vaw
phualuah awpa chhaota ei châ haw.
Sâkhana liata nô pakha : Siahlaonô he
1980 kô liana khata Bôhzyu khih liata a vaw paih
ta, pahrâna o a hnei mâh leipa hnaihta thobuh ryzy liata ypa ta, a nohchareih
hro cha hmâh tyh ta. Eimâ sadu tyhpa hawhta Hroliah khih tawhta chhôhkha-sanawhzy ta kô 1 a tloh nahta osana chhaichhi vaw
ama vaw paphaopa hmâpa ta opa-lyuhrizy
pi ta a pahrâna o awpa cha sapa pita, cha liana cha a pahrâ. Eima hiahrina
maniah âchhyna liata cha ama paw nata sawzy cha Bôhzyu khih lâta a vaw paih hra
awpa ama khoh leizie he pasa kaw ta, ama paw deikua cha khatima cha â vaw paih
pyly hra nahta a pangiasazie a reih.
Kô
khazie tlaima a khô tawhta nô pakha : Leivânô tahpa ta ama awpa he eima khih liana
chata a vaw paih hra ta, â vaw paih tawhta kô 1 khôpa
liata Hroliah khih tawhta chhôhkha
sanawhzy ta osana chhaichhi ama vaw paphaopa hmâpa chata Siahlaonô o kiah liata a pahrâna awpa o cha eima
sapa hra. He nôhmeipa pano nah he
adyh kaw tyh ei ta, nâma-keima atahpa ta palôh hmao hkha phaopa ta atlapei kawpa ama châ.
Kô
charu (6) a vaw khô ha, nohkha cha
paw pakha he eima khih liata vaw tlô
ta, eima khih liata â vaw paihzie maniah chho ta. Ahyzy chhôhkhapa ma a châ, amoh ahy ma, ahy paw ama
tahma tahpa hiahrina cha Siahlaopaw tahpa ta ama aw tyhpa nata a thâtih hropazy
chhao maniah chho ta. Chata a châ khiahta cha kô 12 tlai a vaw sie hapa liata Siahlaonô vahpa a châzie pahno papua ha pita,
chavâta Siahlaonô pahrâna o lâna
chata va chhihtha pi ta, he he eima buana â thaona a châ. Siahlaonô o kiapâh eima tlô nahta, “ Eima paw, cha nâ vaw paih hawh
muarua cha la ! Kô khazie tlaima cha
einâ vaw chadai ngyu aw chi tahpa pangiasana hneipa ta cha vaw hâ tyh na ta,
tahmâ ei cha hmôpa cha ei cha vâ
tu ha na” tahpa ta apyhpahly ta. Siahlaopaw chhao chata amia nô a vâpa cha pasa hra tlôh tah ta, thata arie ei ta. Ama kiapâh
liata ypazy pi ta eima ngia maniah chhie ta, amo ru eima tah kaw sai hra.
Cha hawhta eimâ chalih khai thlâh nota
Leivânô cha a o tawhta
kaw pua ta, Siahlaopaw a vaw hmôpa
cha vâ sao ha ta, “Eima paw, tahmâ ma na vaw tlô ? Cha ei cha vâ muarua cha ! ” tahpa ta a vaw pyhpahly heih
hra ta. Opa-lyuhri adyh kawpa Siahlaonô
nata Leivânô cha Siahlaopaw a
chhupa ta, thata a parai ei ta. Âmo cha atu ei ta, thata a eichhia ei ta,
pachhaih thei awpa rimâ châ vei, cha eima bua dâh la, eima luh pahiah ta, atao n’awpa rai
pahno ma pi. Chata cha Siahlaopaw cha ahy o lâ hmahta adi thei khao leipa ta
thobuh ry liana cha y tyh ta. Ama pathôh
ta adyh tlâ leipa ei ta, raihria hoh khao hra veih ei, khitlâh liata ahmâh tlâ
hra veih ei. Cha hawhta kô
1 khô tawhta Siahlaopaw
o awpa ano-eih ta eima sa khai hapa chhaota ama nochâ ta palôhru riethei kawpa ta noh nata daihti cha
amâ hmâh tyh. Ama sapa cheingei chhaota a tao kawpa ta pahno na ta, khati hmahta
alyna noh ama châta achhi khao nahta pangiasa thai khao va na.
He nah dyhthôh buana hawhpa pyly châ ta, a sânona
liata Beiryutonô buana
chhao he eima rie maniah a pathei kaw. Ano he eima khih liata â vaw paih tawhta vaw rei ha ta, khati kô tlyma pahno khao leipa na ta, paw pakha
a vaw paih hrapa heta ei lahpinô
na a châ tahpa ta a hnohta pa ysa haw ta. Atlia ta lia khata chapaw pakha eima
khih liata a vaw paih heihpa chata Beiryutonô cha ei lahpinô
mâh a châ tâh tahpa ta a o lâ a chhi ha awpa a chhuah heih ta, Beiryutopaw nata
thata ama bua heih. He hawhpa hmo pathaih leipa he eima khitlâh thata maniah
ama pabuapa ta pahno na ta, a pei ngaita kaw.
Rei awpa hluhpi hryta hmo hropa
eima buana y heihpa a sâthôhna
cha he he a châ. Eima khih lâta a vaw paihpa maih he chanô hra khiah, chapaw hra khiah eima
pangiasapa nata hnabeiseihpa, ama thâtih ama reipa hawhta vaw châ tlâ tiarâh leipa
ei ta, eima hnabei maniah ama pady kaw sai cha maw !! Chanô chhaota
chyhsa reih thei kawpa, chyhsa thâtih
achiavo hoh kawpa, hohiah kawpa nata siatlôh
leipa ta a pasiasa kawpa sai vaw châ ei ta. Chapawnah chhao chyhsa pathichhie
kawpa, palôhru pualei kawpa,
paru ahmâhpa, chhorupa nata haih thai kawpa sai ama châ heih bao. Eima khih
tlâh hro thata maniah ama parao. He tawhta la ahyrai eima khih lâ a vaw paih
awpa maih cha ama hro amâ sohsi kaw awpa a byuh aw. Tawhta la he hleikhô ta…..
Eipâ…. Eipâ… tahpa ta hâtinah ta
na vaw hria tlalô ei ta, ama
awsaopa reikah hluhpa pyu chata a vaw hra na ta. Ei vaw pachâpasiapa cha nochhôh mâ buakha ei vaw sapa kha a vaw châ. Satlia
Sawma ( 27th November 2020 tawhta cha Puhpa title a hnei ha bâ aw) châbie
pahâh kawpa ta ei rei haino kha ei mo na vaw kupa châ ngyu ta, khati khata ma
ei vaw mô ha ei pahno pha
khao rai leipa kha a châ. Hâtinah nata ama nô cha a vaw dipa ta ochhôh
lia ypa ta, bie reih ngâ kaw hra ei sala, kha ei mâ lâta chyhsa pakha ta Bôhzyu
khih buana thâtih eina chhopa kha he hawhta pachâpazi na ta, keima pahnona
tawhta châ leipa ta, a chhopasiana ahy tlyma tawhta a daopa hawhta ei pahno. Cha
hleikhô ta, Tawhta la, he
hleikhô ta … tahpa deita
reih hmâ ta ei kaw hra thlâhpa kha kaokha lâta ei palôh na y pâ kaw. A chhopasiana ei dao dâh
cha he hawhta a châ :
Kô 1 chhôh thobuh ry liata Bôhzyu
khih lâta apaihpazy ( Athipazy ) ta pahrâna o châta ama hmâ tyhpa kha - Pahrâna
o hnei leipa vâta ama viavi tyhpa reina kha vaw châ ta, kô 1 tawhta pahrâna o ama vaw hnei ha tyhpa
kha – Chhôhkhazy ta thlâlô kô
1 a sie tawhta ama vaw bô
ha tyhpa vâta, kha kha ama châta cha pahrâna o asapa eima châzie chhopasiana
hawhta ei dao.
Nôpi-nôvah likah liata buana eima paw nata eima nô (lahpinô nata lahvapa) tahpa
ta achhuna vâta buana a ypa kha atlô
tlai awpa raina a châ. Achhâpa cha Paw pakha ta a lahpinô cha a thi hapa vâta lahpinô hropa hnei ta. A lahpinô thi tuapa khata lahpinô thiehpa ama paw ta ahnei hapa kha pahno leipa
ta, athihpa khih liata cha ama paw sai kha a vaw rohpady tyh. Lahpinô panona chhao cha vâdua chhih kawpa ta
vaw thi heih hra ta, ama paw sai kha a pachâ thlâh ha tyh hra. A chhâna liata
cha pawhrâh chaipa a thi nahta a thihpa khih liata lahpinô pano ta ama vaw hâ tahna a châ. A lahpinôzy cha a bua lei thei awpa châ veih ei.
Cha hawh pyly ta chanô
nah vahpazy vâdua vâta vahpa hropa ahnei ha heihpazy chhao athihpa khih liata
cha vahpa pano ta ama vaw hâ aw tahna a châ hra. Bua awpa cha ama rai a châ ha
tlai. Chavâta hro liata ngâchhih kawpa ta lahpinô-nah vahpa pakha hnei thlâhpa he Bôhzyu khih lia buana khôkhâhna a châ.
Chanô
chhao chapaw chhao – chyhsa pha leipa sai ama khih liata ama y thlâhpa; âmo ta
cha chyhsa phapa hawh sai ta amâ vaw hnabeiseihna chhâpa cha athihpa ri kiana
liata biereihtuhpa ahyrai ta athipa kha chyhsa
phapa, nônaipa, areisipa,
ngâchhihpa, khitlâh châta apiepasa kawpa hawh saita ama rei tyhpa vâta a châ.
DD(K) Mizoram channel liata Yrupa Chhôhkhazy tahpa liata athipazy atheithlâhna, ama thi tawhta kô 1 tlohna liata hlazy amâ vaw tly daihti
liata biehmia ta ama rei tyhpa cha kha chyhsa a thipa kha eima rei chiehpa
hawhta seina a hnei leipa, chyhsa phapa sai ama châ tyhpa vâta a vaw châ.
Achâ tlai na…. Hro he pahnothai awpa
chhao vaw châ tlai vei. Eima nohto hro liata hmo tlôpa nata eimâ tyh haipa châ tlôh ta e. Pachiatuhpa Abeipa Khazohpa
ryureina daihti liata maniah a pasiapa khai aw nahta hnabeiseih sih la, tahmâ
cha a châna hawhta sie lymâ thlâh tua rai sa…
(
Eima chi nata pho, reih pabohsana nata palaiseihsana châta phôhpa, phichhyhpa, pachâna eima ropa liata
chyhsanô nata chyhsapaw
moh he phichhyhpa châ ta, pachâleina lâta la tlâ lei awpa ta eimâ haw chyu ei )
CLEAN SIAHA CHA
PADUAPA A CHÂ HAW.
~ Thylua Hlychho,
Biehmia : Kô 2020 he kô peimawh kawpa, kô anano kawpa,
kô ngiatlâh châpa, Corona virus hri tlô kô, chyhsa hluhpi thi kô, khizaw liata sawhkhâ
to ta amâ tymâ kô a châ. Khizaw liata hmotlôpazy he azohna lâta eima pachâ khiahta
la hupo achhih ta, nôpo pachârôhna meihdo ta miahkhu ta, akhaihna lâ tawhta eima
pachâ khiahta la Khazohpa ta khizaw molei puanazy he a vaw pasipathaipa a châ.
He kô liata hmotlôpazy ta hmothiehpa thata maniah pachu ta, a via pachaipa ta asithaina
kyh liata pachuna thata eima dao, he he khizaw ta â ngiah kawpa a châ. Khizaw liata
hmotlôpazy yzie tawhna heta pathaihna nata asithaina he eima pachâ peimawh awpa
a byuh hmeiseih. Chavâta Siaha khihpi pasipathai awpa ta târi 20.10.2020 nohta “CLEAN SIAH” tahpa ta Py he paduapa a
châ.
1. Paduana chhâpa :
He py paduana chhâ chaipa cha Siaha khihpi pasipathai awpa he a châ.
Siaha khih he pathaisa la, Siaha khih cha â vaw sithai kaw khiahta la a chhôh liata
pahrâpa chyhsazy cha ama hnatlâ vaw pha aw ta, ama tha vaw tlô aw ta, ama hro chhao
a vaw pahsi via aw. Sawtei nawhtei pha aw ta, maluh chhao eima pôh aw. Cha dei châ
vei, Clean Siaha py paduana chhâpa cha Mizoram liata District Capital asithai chaipa
châ eimâ chhuah aw. He he ataopasuana phapa nata khochhih kawpa a châ. Eima
khihpi, Siaha cha pathaisa la, â vaw sithai kaw khiata la chyhsa to ta
ngiaryhchhih kawpa ta y aw ei ta, khichhaizy chhao ta aly aw ei ta, eima châta byhnâ
ama vaw châ ha aw.
2. Member châ theina : Siaha khih liata a pahrâpa ahyrai ta Clean Siaha py liata
member ama châ thei aw. Kô 20 chôlâ maih cha Senior member tahpa châ aw ei ta,
membership fee kô 1 châta Rs.100/- ama pie aw. Kô 20 ry lâ maih cha Junior
member tahpa châ aw ei ta, membership fee pie byuh aw vei. Siaha khih liata a
ypa eima tahpa heta â ipa ta a ypa tahna ngâlâh châ leipa ta, buakha a vaw ypazy
chhao a pahly khai aw. Clean Siaha py liata a pahâhpazy cha member châta aly kawpa
ta apyh lymâpa ama châ aw. Thatlô kawpa ta Siaha khihpi eima pasipathai thei n’awpa
ta member hluhpi châ thei eisih la eima khoh. Chavâta hmopha tao awpa py liana
heta member nama vaw châ lymâ awpa ta chyhsa to hruapa nama châ.
3. Clean Siaha hmahla n’awpa : Sawhkhâ nata NGO zy hrialâhpa ta Siaha khihpi
cha pasipathai awpa a châ. Siaha khihpi cha anao viapa ta pasipathaipa a châ thei
n’awpa ta a hmiatua chai ta khiliah lâpi nata tihrylona (Side-drain) a pha awpa
abyuh. Lâpi nata tihrylona cha a raopa a y khiata la biehneituhpazy hnohta thlai
tlôkhei ta, a chatliena lâta taopathi tyh awpa a châ. Sawhkhâ lâ tawhta ryhpaohleina
daihti liata Clean Siahâa ta fund raising taopa ta hmahla awpa a châ. Khiliah lâpizy
pha sa la, tihrylonazy a pha khiata la Siaha khihpi cha anao kawpa ta eima pasipathai
thei thlâh ha aw. Cha dei châ vei, sawhkhâ râh, office & a compound nata
private compound zy chhao pasipathai awpa ta hmahla awpa a châ. Siaha khihpi
area chhôh liata saimakao nataTikhaoh hnawhzy chhao pasipathai lymâ ta, su ngiaryh
chhih kawpa ta tao khai awpa a châ. Sawhkhâ ta pathaihna kyh liata chhihthana a
taopazy zipa ta hmahla pazi awpa a châ. Odyh / chhôhto ta eimâ ngiah kawpa cha
a puapa / hnaihny a chatliepa nata thatlô viapa ta thy awpa he a châ. He chhao
he sawhkhâ nata zawpi hriaparaona a pha khiata la thatlô viapa ta hnaihny cha
eima thy thei thlâh ha aw.
Conclusion : Khazohpa ta chyhsa hnohta byhnâ maniah a
piepa miano y ta, miakhana cha Pachhana châ ta, asaipa ta maniah a piepa a châ.
Mianona cha pathaihna / asithaina he châ ta, keimo ta eima hriapapua awpa a
châ. Pastor rai tawhta ei vaw pension nota (2019)ei palôh liata a y kawpa cha
Siaha khihpi pasipathai awpa he a châ. “Abeipa ta a paryhsa khiata la Siaha khihpi
cha eima pasipathai aw” tahpa ta Khazohpa hnohta eikhazie tlyma thlah vaw chhâ na
ta, Abeipa ta paryhsa ta Clean Siaha cha paduapa a vaw châ haw. Keimo nata mo hropazy
châta byhnâ eima châ thei n’awpa ta Siaha khihpi cha pasipathai ei suh vy.
Siaha khihpi a vaw pathaih khiata la, eima râh nata pho cha a nohâh vaw y aw
ta, Khazohpa eima palyupalihpa a vaw châ aw.
BEINÔ CHAVAH (KALADAN)
~ K. Pari
BEINÔ chavah he Laiva Tipo tawhta
avaw lohpa châ ta, chavâta ‘Laiva Chavah’ tahpa châ ta, Laiva Tipo
tawhta Chhôchô khih kiah liata za loh ta, Chhôchô mo ta he chavah ti he ti
thaina châta ama hmâ tawhta ‘Chhôchô Tikhaoh’ tahpa vaw châ heih ta,
Chhôchô tikhaoh tawhta za loh lymâ ta, Hiakha nata Thlâtlâh likawh liata za loh
ta, he tawhta ‘Timo’ (liah reih ta ‘Timit’) ama bi heih.
Cha tawhta Saitha
râh Sôkhao khihzy chapia ta, he tawhta cha Beinô tahpa a châ heih. Myanmar
Marapa râh Lytu khih Hnaro nata Hraipi likawh a zâ ngia ta, ‘Beinô’
tahpa he ‘Abeinô’ tahna a châ. Vâro a za lo tawhta Myanmar lai râh, Thau
khih tawhta ‘Tipi’ tah ei ta, Mawrâh a zâ ngia heih ta, maw lâ buakha a
lo tawhta chho lâta pakopa ta a lo heihpa vâta ‘Chhimtuipui’ tah heih ei
ta, India Lai râh nata India Marapa râh-rina châta a likawh liata loh ta, vâro
a lo tawhta Salyu chavah ta â pahly heih.
Burma Rakhai râh â ngia tawhta ‘Kaladan’ ama tah heih. Rakhai
nahta viahpa he ‘Kala’ tah ei ta, ‘dan’ he ‘pakhâ’ tahna a
châ. He Beinô chavah heta viah nah ama râh (Rakhai râh) ama ngia awpa a pakhâpa
vâta ‘Viahpa a pakhâpa’ ‘Kaladan’ tahpa a châ tahpa ta Sittwe
liata MEC Pastor Rakhai ta eina chho.
Ahnawh
bana nata a za lo laihna dâh
Laivâ Tipo he Beinô hnawh bana a
châ. He Tipo he Hiakha nata Fala khih likawh ta a ypa, Chhôchô khih luhchô,
Laikua tlâh Ft 8000 hlei asâhpa by liata ti â opa a châ. He Tipo tawhta a zâ
lohpa a châpa vâta Laiva chavah ama tah. Cha tawhta Chhôchô khih mo ta he chavah
he tikhaoh châta hmâh ei ta, chavâta ‘Chhôchô tikhaoh’ tahpa châ heih ta, cha
tawhta chho lâta za loh ta, Hiakha nata Thlâtlâh likawh, Hiakha chadiepa lâta
za loh ta, cha hawhna chata chho lâta za loh lymâ ta, Saitha nata Sôkhao khihzy
chapiapa ta Lytu Marapa râh Hnaro khih â zâ ngia.
Cha tawhta notla lâ loh pazao ta,
Marapa khih hluhpi chapia ta, Ngiaphia (Myanmar) nata Chapi (India) likawh ta
loh ta, Chin State (Myanmar) nata Mizoram likawh chho lâ tawhta Maw lâta a loh
pathao heih. Cha cha Myanmar nata Mawrâh â rina a châ pâ. Maw lâta a lo chhâna
liata Tia-ao chavah ta maw lâ tawhta a zâ pahlyh ta, cha tawhta Notla lâ a
pahko ha. Notla lâ buakha loh ta, Muallianpui khih tawhta chho lâta pahko heih
ta, Thiahra, Tisôpi, Kaochao khihzy chapia lymâ ta, Saikao khithieh nata Sawku
Khohtôna likawh liata loh lymâ heih ta, Laty khithieh nata Lairâh likawh liata
loh heih ta, Lômasu mahthi tawhta Salyutlana Khumi (Matu) râh, Kaletwa (Tura)
nata Paletwa (Phila khih nata Rakhine (Arakan) râh Kyanktaw khihzy chapia laih
ta, Myanmar Rakhine State khihpi Sittwe (Akyab) khih liata Bay of Bengal
Tilaipi â pahlyh.
He chavah he Miles 600 rachhôh
seihpa châ ta, Bay of Bengal â pahlyhna rachhôh he Miles 6 rachhôh ta akawhpa hawhta reipa a châ
(Marapa ra Gio-Gra-Fi Châbu, A geography of the Land of the Marapa (Lakher or
Shendoo) Tribesmen of Further India by RA Lorrain, 1940).
Beinô chavah he Marapa saw Notla
nata Nochhi Marazy ta eima vaw phahnaikhei ngâsâ. He chavah heta byhnâ hluhpi
miah pie ta, Marapa sawzy ta cha eima pasô kaw awpa a châ. Â boh thein’awpa
chhao eima tlua awpa a byuh kaw, a kiah chavei chachâh thokô-rihkô pabohsa sih
la, a chavah chhôh liata Jeletine thypa nata Dynamo pachiepazy heta Nga taw
thata thie ta, mylâ hânoh keimo châ pyly ta rairuna miah pie thei awpa a châ.
Khazohpa ta eima nie awpa nata eima nietluana awpa ta miah apiepa he apôhna zie
ta eima mohôh thai awpa a byuh kaw. Chata leipa ta tichhôh liata hmohrohneipa
chi to, Abeipa ta chyhsapa châta miah A sopa he pamuana zie ta eima tao khiata
la eima kyna tlao a châ lymâ aw. Ataotuhpa palôh chhao eima pasasa hra aw.
He chavah he Marapa râh chhôh
liata cha chavah lai chaipa nata seih chaipa, moh ahnei hluh chaipa a châ. A
chhôh liata Nga, Cha-ia, Cha-u, Iakâh, Zyusy etc. zydua he Marapa sawzy châta
byhnâ miah achâpa sai ama châ. Râh hropa thâtih cha reih lei p’aw sih la, Mara
râh ôna chhôh ngâlâh eima reih aw. Nochhi Mara khihzy nata Notla Mara khih
haosâ nata heisâ ta he chavah kiah liana heta Leipalie nata Liaryh tao thei
n’awpa by hluhpi chhao y ta, cha hawhna pyly ta O sa n’awpa Leisadi phapa chhao
a y hôlô.
Peter Richard ta Beinô kiah liata
leisadi nata alôzy cha, “He zydua he phusâ sai a vaw châ ha aw”, a tahpa kha
Concrete Building-zy eima pahno hlâ naihta a pachâ n’awpa rai pahno ma pi, khahlâ
ta a vaw saichhieliena (vision) kha a hmeiseihpa a vaw tlô khai ha. Ano ta cha
Kaochao tlana tawhta Akyab–Calcutta Balyh ta a siepahlie n’awpa dâh chhao kô
1960, kô 50 a khô hapa liata a vaw saichhielie khai hapa a châ.
Kaladan
Navigation Scheme: Plan and Proposal Of 1959 cha Peter ta a roh. He Plan nata
Proposal he Assam Chief Minister B.P. Chaliha hnohta pangia ta, he a Plan he
apyhpa a vaw châ haw. Kô 1960-pa liata The Pawi-Lakher Region Overland And
Navigation Transportation, Co-Operative Limited (PLRONTCLTD) padua ta, ano he
Executive Director tuachaipa a vaw châ. Assam sawkhâ ta Balyh Engine nata Jeep
a present ei. Beinô Hleidy taihta a vaw Plan khai hapa kha a châ.
Puhpa
Z. Sialua, Puhpa T. Hraili, Pihnô L. Ngôpy zy he Puhpa Peter Richard (Pity)
hnohta rai avaw hria tyhpazy ama châ. Amâ chhuah chaipa cha Beinô hmâh phahnai
ta, Maraland he sôhdaona supipa ta tao awpa he a châ. Puhpa S. Pailei (Ex-CEM
MADC) he Balyh Engine Supply-tuhpa hawhta ama reipa vâta ano pakah tawhta
thâtih achu’pa ei byuh kaw tyh. Chavâta, Puhpa S.Pailei he ano pakah cheingei tawhta thâtih pahno
awpa ei khopa vâta târi no 10/8/2015 zâlâ dawh 4:30 liata kaw charei na ta,
thâtihzy hiahri na ta, eina chhona dâh ta cha, “Peter Richard he achhuahna ru
kawpa hnei ta, Motor ta hmophaopa hlâta cha Balyh ta phaopa he a mâ nao via ta,
â thôh via hra. Chavâta zawpi vâtlâh châta hmo rainao viapa nata athôh viana a
pachâpa vâta he Policy ‘River transport is cheaper than other transports’ he
hlaopatlo’pa khâchâ â chhuah ha”. Puhpa S. Pailei eina chhona zie ta ano cha
ama hnohta raihriapa châ leipa ta, Balyh Engine deikua Rangoon tawhta a za
phaopa thâtih eina chho. A rei lymâna liata Puhpa Peter Richard ta he hmahlana
he kô 1960 tawhta vaw pachhuahpanoh pathao ta, Marapa râh he Motor lâpi thlai
ta a tlô lei awpa vâta Beinô Chavah (Kaladan river) he Darzokai nata Ka-ao
tlana likawh ta Balyh sie theina awpa ta a pathaopa a châ.
Ano mopakha hneina sôh ta â pha
leipa vâta Co-operative System ta siekhei awpa a chhuah ta, ‘P.L Regional Inland
Water Transport Co-operative Society’ tahpa ta Assam sawkhâ liata â Registered.
Balyh sie thei leina zydua alô papa ta Out-boat Engine hmâpa ta sie thei awpa
ta Assam sawkhâ a tlôkhei. Assam sawhkhâ ta Inland Water Transport Department
tawhta Junior Engineer pakha nata Mohurer vaw tuah ta, Darzokai tawhta Kaochao
chavah tlana taihta Suvey khai hapa a châ. Mohurer cha Puhpa M. Châma, Zyhno
khihpa a châ.
Outboat Engine he 20 H.P châ sala
tahpa Puhpa P. Richard khona dâh a châ. Puhpa Matlo, M.P Myanmar hnohta vaw
pachâkhei awpa ta chho ta, Puhpa Matlo ta ano (S.Pailei) a chho pachhuah heih.
Chavâta, America taopa 20 HP Johnson Outboat Engine cha Rangoon tawhta kaw
phaohpa ta, Akyab lâ zawtheina ta phaoh ta, Akyab tawhta Phila (Paletwa) taihta
Balyh ta kaw phao heih ta, Lôdaw tawhta Balyh (dug-out boat) ta â khykhei heih.
Balyh sie thei leina lôsiarô nata tihra ru viana lia maihta thotlai pakhâhpa ta
Balyh cha chaori ta amâ daophi laih. Lôdaw tawhta Ka-ao tlana cha noh pali nata
zâ thôh ama ryu. A reina zieta, “A noh noh-y Balyh ta eima siepa cha zâlâ ta
eimâ thaona su eima hmô thei thlâh ha”, tah ta, pahneichhi â chhih kaw. Amâ
chhuahna a ru ngâsâ. Ka-ao tlana tawhta Darzokai tilâpi he kheihawhpa su liata
ma cha Engine hmâh ei ta, a hluh via cha hmâ thai’pa châ vei.
Darzo lâkia liata Balyhzy cha
amohôhtuh penawh chhaota siesai ei ta, Aizawl lâ ama sie. Aizawl tawhta meitipa
tin 50 nata alôh zy, Atta, Chini, Sahbaw zy ama vaw phaopa cha Darzokai tawhta
Ka-aotlana Moudville taihta tlôkheipa a châ. Fungkâh tlana liata Balyh sâkha
cha ti liata apamôh ha ta, ama hmophaopa chini nata alôhzy cha phie a zao khai.
Petrol, Sabaw nata Atta cha apho ta, ti liata tla thei vei, tahpata a reih.
Beinô chavah achhihpa ta Balyh
siena tao awpa he rairu kaw ta, aphahnaina nata â thôh viana cha thlai hmâh
khoh tlôh ta, chavâta Puhpa P. Richard chata Silchar nata Bairabi likawh Tlawng
chavah he hmâ phahnai’pa achhuahpa ta Silchar liata Balyh pataosa ta, ei khazie
tlymâ cha a sie hmâ ha hra.
He Balyh a pataosapa he a
nothlahpa tao ta, Mumbai liata Marine Engineer taopa nahta phie â lyu. Puhpa P.
Richard taopa he Inches sâno (2) ta a chyu via. He Balyh he lai kaw ta, Quintal
40 taihta phao thei awpa ta taopa a châ. Mawrâh khihpi Aizawl liata Office
taihta hneipa ta raihria ta, baotuhpa nata viasa phapa chhao a hnei hluh kaw.
Tahmâ ta Chief Minister a châ ngâhaipazy nata Vankhama zy, Pachhunga Aizawl
hneirôhpa nata Laldenga zy chhao ano pahnopa nata viasa phapa sai ama châ.
Puhpa Lal Thanhawla CM chata a tlia 2015 ta a kaw tly nota Peter Richard
sawchapawpa Ernest Richard (Paw Ni) hnohta, “Na paw Balyh a patlô daihmâ nota
Silchar lâ nâ chhi ta, ei na pahmô”, tahpa ta a chho.
Kô 1966 Maw râh buana vâta he a
Project he hria pazao thei khao leipa ta a chhaichhi hiahbâh zydua cha Bairabi liata
siesaipa ta pachâ pazi thei khao vei. Anopa chhao cha chhôhpasana vâta Aizawl
liata kô 1967, Thlarâh 24 noh ta â pahâ haw. He a hmochhuahna he a paty paty ta
hria laih awpa a chhuah ta, Beinô Project chhao cha liahsa pachhuahpanoh khai
ha ei ta, ama Junior Engineer kha lathli lâ buana bahta a hneipa vâta Plan nata
Estimate chhao cha vaw pahlei ha ta, â thaona tawhta hmahla pathi heihpa a
byuhpa vâta thlai pazao thei leipa ta y ta, zawpi kyhpachâpa ta su hrolâ tlao a
pathaopatô heihpa a châ. Bairabi nata Silchar likawh buakha amâ hlaihlâpa chhao
cha zawpi vâro a pathlâ pazi ei. Puhpa Peter Richard he vaw hroh parei via sala
Marapa sawzy châta hmo rônahpa hluhpi miah a taopa nahta pangiasa â chhih.
Beinô chavah he Central sawkhâ
rai, State sawkhâ chhao rai châ sala hmâh phahnai’pa amâ chhuah kaw. Cha zawhzi
ta Mara sawzy chhaota eimâ pachhuahpanoh thai khiata la byhnâ eima to via lymâ
heih aw. KMTTP (Kaladan Multi-Model Transit Transport Project) he Look East
Policy pipatloh n’awpa ta Project hmahla ngâhaipa châ ta, Ministry of External
Affairs ta Inland Waterways Authority of India (IWAI) cha Project Development
Consultant (PDC) châta rao ta, Main Contractor châta M/S Essar Projects India
Limited, Mumbai rao ta, amâ paryhpa a châ. He Agreement he 2010-pa liata amâ
Signed. Phusâ cha Crores 342 (34,200 lakhs) a châ.
He
rai ta â chakaihpa cha-
1) Sittwe tawhta Paletwa Beinô
chavah achhihpa ta Inland Water Transport, a likawh km 158 chhôh he Balyh pha
kawpa ta a sie thei n’awpa ta a byuhna hawhta hmahla aw 2) Sittwe liata Port
(Balyh pahâna) nata Inland Water Transport Terminal nata Godown sana rai.
3)
Paletwa liata Terminal nata Godown chhao Cargo Balyh hmophaopa sona
châta ama sa hra.
KMTTP
Project Director reina zieta cha 2015 kô chhâna lâta patlô thei awpa hawhta rei
ta, cha tawhta 2016 kô thaona liata India sawkhâ lâ ama hlâ thei awpa hawhta a
reih. Balyh laipa nata a chyhpa pahâ n’awpazy tao khai ha ei ta, a rônah ngâsa.
A ry liata palâsapa hawhta he KMTTP ta a sie n’awpa zie â chhuahna cha a châ.
Likawh
Siena zie Ahlana zie
(1)
Kolkata to Sittwe
Port
in Myanmar Shipping 539
km
(2)
Sittwe to Paletwa Inland
Water
(River
Kaladan) Transport 158 km
(3)
Paletwa to Indo-
Myanmar
Border Road
110
km
(in
Myanmar)
(4)
Border to NH. 54
(Lawngtlai) Road 100 km
In
India
Balyh laipa he nochhi râh nano
nanopa tawhta hmo phaohpa ta vaw tlô aw ta, he ama Balyh laipa he Ton hluhpi
phaoh theipa châ ta, Balyh laipa hluhpi ahlaihlâ awpa a châ. A chyhpa (Vessel)
Ton 300 (Quintal 3000) aphaoh theipa he eikha ta sâcharu (6) Inland Waterways,
Beinô achhihpa ta Paletwa (Phila) ama kaw tlô awpa a châ. He Balyh heta eikha
hmo ama tlôkheipa cha Quintal 18,000 a châ aw. He hmo so pakhy n’awpa chhao ama
sa ngâhai. Terminal nata Godown rai
taihta Essar Company ta a sa awpa a châ, he he ama rai liata â hlao pâ khai
hapa a châ.
He tawhta cha Aizawl, Culcutta,
Bangkok tahpa sievawna mâ ru kawpa y khao leip’aw ta, Balyh laipa ta Sittwe
liata kaw phaoh ta, Beinô chavah achhihpa ta Balyh chyhpa ta Paletwa taihta kaw
sie khai thei ta, Paletwa tawhta National Highway liata Motor laipa ta
Zochachhuah- Lytai taihta a kaw tlô thei ha aw. Chahawhna chata
Paletwa–Kaletwa-Laki lâta Mawrâh sawkhâ chhao Motor lâpi laipa miah taopa awpa
â chhuah. He he khizaw hawka vaw châ h’aw ta, ato he a vaw phaoh/tlô thei
khai’pa a lyu kaw.
Mara Historical Document
thokhapazy lapakhy awpata kô 2014 November liata khy na ta, cha nota eima
Mission su peimawhpa, he liata
hriatuhpazy châta thlah khâ eima chhâkhei tyhpa su peimawhpa nata ECM chhaota
râh a hneina su tly awpa nata India ta a tao ngâhaipa Sittwe Port cha hmô awpa
ei khohpa vâta Sittwe (Akyab) lâ zawtheina ta a zaw pi ta, dawh kha rachhôh
eimâ zaw tawhta Sittwe Airport cha tlô pi ta, Yangoon liata MEC nôpawpazy ta
eimâ zu awpa ama vaw chho chhielie hapa vâta Rev. Rakhai, Field Director nata a
hrialâpazy ta Airport liata miah vaw dy ei ta, mo maniah hryta ama hmia eima
hmôpa cha eima thlah a lôh ngâsâ. Eima Mission Field Quarter-zy cha ngiaryh
achhih kaw ta, khi hawhpa su peimawhpa avaw châ lymâ awpa liata râh pha kawpa
ama vaw hnei thlâh hapa cha eima chhôh a hmoh kaw. Quarter tawhta Balyh pahâna
ama taopa lâ eimâ ngia thei n’awpa ta ama pasaina la awpa ta Project Director
Quarter nata Office lâ ngai pi ta, amâ
vaw khaw hapa vâta Beinô nata Bay of Bengal â tyhna su mo awpa ta eima palâh
lymâ ha. Cha liana chata vâro eima
daihtizy hmâh pi ta, he â tyhna su he vaw rônah kaw ta, a lai ngâsâ hra.
Tilaipi hawh tlaita a rarôh-y ta, a lai hra.
Cha tawhta a mylâpa ta Project
Director Office lâ vawh heih pi ta, eimâ kei hmôpa cha miah a vaw ly-ua kaw ei
ta, ama sia ngâsâ. Ama raihriapa eima mo khohpa thâtihzy chho pi ta, Port chhôh
he dôh khai ha ei ta, ahy hmahta angia pasaih leipa ei ta, keimo cha India
chyhsa eima châpa vâta ama raihria eima hmô awpa miah khokhei kaw hra ei ta,
ama lakhuzy thlai miah pakhusa ei ta, ama Engineer ta miah â chhi lymâ. Ama
raihriapa nata ama hmotaopazy miah chho laih ta, ama Port cha a seihna lâ
Metres 500 châ ta, Inland Water Transport Balyh chyhpa â chahâ n’awpa he 54
metres ta seihpa châ ta, Port Balyh laipa achahâ n’awpa he 290 metres seihpa a châ.
A Port chhôh liana heta IWT Office zy, Terminal nata Godown-zy sa ei ta, ama
raihriatuhpa ama hluh ngâsâ.
He
Beinô tlana Bay of Bengal â pahlyna su he mokhaoh tlaita za hmô na ta, Beinô
chavah a châ tahpa zo va na. Châhrasala Rev. Rakhai ta, “He he Beinô
chhâna/tlana châ ta, hao lâta Bay of Bengal hao â kei pahlyh”, tahpa ta na chho
ta, ei no a âh ngâsâ. Anodeikua a za lo laihna liata chavah hluhpi ta a vaw
pahlyh hra ta, Bay of Bengal atlôna tlâ cha chavah lai kawpa a vaw châ ha. Bay
of Bengal nata amâ tyhna dady liata Cement ta tlyphie hawhta kei dao ei ta, â
tyhna ta cha pazaosapa ta a Point kei dy ta, cha tawhta eima kei moh hra, a
rônah kaw. Beinô tlana he Bay of Bengal
hmiakô liata zakhei a chhih vei.
Look
East Policy hmahlana liata a HEP 11 (Hydro Electrict Project) chhao he Electric
Power thata miah pie awpa a châ thota Balyh siepahlie-pahlâna chhao a rai a
panaosa hr’awpa a châ. A chhâpa cha ti ama pasa tyh awpa heta ti Level kha
thata a kaw pasâh awpa a châ. He hmahlana heta hmahsiena tlôkheipa ta rai thata
vaw pahy aw ta, byhnâ hluhpi vaw tlôkhei awpa a châ.
Anodeikua eima palôh liata khâchâ
eimâ vao awpa nata eima my lei awpa cha hmo phapa a tlô nota, hmo chhiepa chhao
â hlao pâ ngiathia tahpa he eimâ thei thlâh ha awpa nata eimâ sohsi k’awpa a
châ. Kao totie liata mo hropazy ta miah ama pho lymâ thei tahpa he pahnopa ta
byhnâ dao tlâh châ awpa ta kao nano nanopa liata eimâ pachhuahpano’pa a peimawh
kaw. A thâtih eima rei ngâhaipa pazao heih tua ei sih la. Beinô chavah he a
hnaw â bana tawhta saopa ta a tlana taihta ei chhi papua lei tarawpa ta, a lona
dâh angiapati thai awpa ta he chavah hnaw tawhta a tlana taihta a likawh he ei
tly laih hrapa ta ei pahno. Ei chyhta nota Tlôsaih khih liata y na ta, eima yna
cha khilie lâ, Saikao Tlyliah yna kiahta liata eima y. Tlyliah nochhi baih lâ y
pi ta, notla baih lâ cha Tlyliah kâ lâ odyh 5 rachhôh â paziah hra. Notla baih
lâ PWD lâpi Beinô lâ tawhta kaw sie ta, Saikao a kaw ngiahpa y ta, cha PWD lâpi
liata hawka a zâ tyh awpa ta phei ta siena Tlyliah kiapâh o nata o likawh liata
lâpi zupa a y. Tlyliah tawhta buakha phei ta zu pi ta, khih tlô chy hawka he
eima za tlôpa a châ.
He hawka tawhta Beinô he a zâ lâ
pha kaw ta, a hi eima nâ vei kaw. He Beinô thâtih he rei khoh kaw tyh ei ta, a
kiah liata phu khaih ha tyh ta, cha cha ‘Paripi ta a lôna khaipa alô chô liata
soh ta, a lao a tlua’ tahpa ta miah ama chho tyh, eima chi ngâsâ tyh. Ti liata
atlapa ama y nahta hawka tawh chhao hmahta moh ngâh khao ma pi. A tizy lai kaw
ta, hroh hôlô ta, a hi nâ lei kaw pi ta, eima chi kaw. Eima chyhta no naihta
chavah laipa chhao hmô beih leipa pi ta, a rarôh-y kawpa ta ei pahno. Tahmâ cha
Khazohpa ngiachhiena vâta a chavah lona he a hnawh tawhta a tlana taihta
ngiapati thei awpa ta ei tly haw. Ei ly kaw.
Kô
2014 May thlapa liata Art & Culture, Department ta Research tao awpa ta
Hiakha-Thlâtlâh eima tly nota Bible for Myanmar chakaona rai hriana ryhpaohpa
nata Chauthia-Missionary lôbôna su moh hra awpa ta Rev. NC. Vabeilua nata Laisa
T.Samari chhao amâ hlao hra, Zyhno lâta sie pi ta, Myamar râh liata khih ypa
Hlômâ lâta chahlô laih pi ta, he daihti no heta Myanmar khih 30 hlei eima tly.
Hlômâ tawhta Sabyh, Vâsaih, Dawlei Taikua tlô pi ta, he khih liata Awnanopa
nôpawpa nata khihtlâh nôpawpazy chhaota Beinô lâ eima zu.
Pâkao su liata Hiakha Missionary
nata Lakher Pioneer Missionaries amâ tyhna tly awpa ta zu pi ta, Beinô eima tla
tawhta a tha lâ Motor pyly ta Tauhlai lôchei khihthieh kia n’awpa su Beinô kiah
zy, alôh khaoh yna by zy arâ palâh laih pi ta, Missionary-zy amâ tyhna Beinô
kiah eima tlô. He su liata vâro y pi ta, cha tawhta Pâkao-lih moh awpa ta atha
lâ vâro eima za sao heih. He Pâkaolih liata vâro eima y tawhta a hnaw Phaphe by
yna lâ kaw paliepa ta vâro kaw sao heih pi ta, Beinô kiah liata by pha kawpa
cha kaw tlô pi ta, cha liata Beinô chavah ti cha Motor ta nochhi lâ eima kei
tai. He by he Hacter 800-1000 rachhôh akawhpa châ ta, nohthlahpazy chhao eimâ
la. Hraipi nata Hnaro likawh liata he Beinô chavah he eima tai heih.
Thlâtlâh tawhta Hiakha lâ sie pi ta, Hiakha
tlô hlâ Km 50-pa rachhôh ta by kawh pâ kawpa y ta, “He he Beinô chavah hnaw
‘Timit’ cha a châ”, miah ama tah. Hiakha
tlô hlâta chavah kao by lai kawpa y ta, a ti lona kao deikua chyh kaw ta, ti
chhao a chyh kaw hra. Cha su tawhta Bus tawhta chô pi ta, a kao ta hawhta a ypa
vâta hleidy dao ei ta, cha hleidy liata nothlahpazy eimâ la. He su liana heta
cha a chavah lona dâh chhao a thatlô leipa ta, chyh kaw ta, tihry he a lyu
daihmâ. Hiakha tawhta a zâ lie pi ta, Thlâtlâh tawhta Thlualâm lâ sie pi ta, Thlualâm
tawhta Hriangkhan, Thau, Bungtlâng lâta za palie pi ta, Tiau chavah ta Beinô â
pahlyna Tihel tlô hlâta Saisichhuah liata Beinô cha tai pi ta, (India) lai
râh Pang khih kiahpâh eimâ vaw ngiah.
Dawlei Taikua khih kiah liata za loh lymâpa, Chapi khih dady liata Tichhei yna
za tly heih na ta, a kao cha vâro a tha lâ nata a hnaw lâ ei sai heih hra.
Lôcheita (Myanmar) nata Siasi (India) likawh a lona rachhôh chhao vâro sao pi
ta, Ngiaphiapi nata Meisakôtlâ eima tly nota Beinô chavah he eima tai heih hra.
He daihti he Bible for Myanmar moh
ta Bible rai awpa ta eima sie no a châ. Siata nata Ngalâ likawh a lona chhao a
tha lâ nata a hnaw lâ varo ei sai heih. Art & Culture Department ta Siata
liata Hmôchao khiry mo awpa ta eima sie no châ ta, he khih parohpa he ama khih
ry lâ châ ta, cha khih rypa tawhta Khahrô ama baona tlâh kiah pi ta, cha tlâh
cha padâ kaw ta, saina ryhpaoh kawpa, eima kâ chavei chachâh ta eima hmialâ
khih nata tlâh alâpasia kawpa châ ta, eima ry lâ Beinô alohpa a tha nata a hnaw
ta lyupih sâhrawh rairie taihta alâ theipa cha sai heih na ta, ei palôh â lie
kaw. Cha tawhta Iana khih tawhta Beinô liata Vawri tlana ‘Chyvâ lih’ moh awpa ta Motor ta Beinô kiah
taihta dawh kha rachhôh a râ pi ta, Beinô kiah tawhta a tha lâ sao lymâ pi ta,
KM 8 rachhôh phei ta eima sao tawhta Chyvâ lih eima tlô thei. He Chyvâ lih he
thâtih ahnei kawpa vâta eima tlypa a châ. Chyvâ chavah ta Beinô â pahlyna lih
he ‘Chyvâlih’ ama tahpa a châ.
Cha tawhta, Lôbô tawhta Nara nata
Kiathy amâ tuna su moh awpa ta Beinô chavah lâ Motor ta eimâ râ heih. Chavah kiah tawhta a hnaw lâ Minute 20
rachhôh sao pi ta, amâ tuna lih nata amâ chariana Lôpanô liata ama hniezy eima
kaw moh heihpa a châ. Daihti nano nanopa liata Beinô chavah nata Tiau chavah
amâ tyhna rachhôh Bungtlang (Mynmar) nata Pang khih (India Lairam) likawh,
Siasitlana (Saisichhuah) liata vaw tai heih pi ta, a tha nata a hnaw lâ vâro â
sai thei heih. Hnathial tawhta Sangyu lâchhâh siepa ta Darzokai liata Beinô he
Marboat ta eima tai heih.
Cha tawhta Thiahra lâ Awnanopa
atlypahlaopa ta eima sie nota mydi ta thyu na ta, tlâh lâ kiah na ta Beinô
chavah a vaw lona dâh tlâh tawhta sai na ta, a tha lâ nata a hnaw lâ vâro a lâ
thei ta, ei palôh â lie kaw. Thiahra–Tisôpi nata Amôbyu Vaihthieh (Zero) kiah
khihzy chahryh laihpa ta Kaochao a lona dâhzy hmô chyupa châ ta, Kaochao tawhta
Saikao khihthieh nata Laty Khihthieh nata Marapa râh nata Liapha, Lairâh likawh
a za lonazy ei za hmô laih.
Kô 2014 kô ta Lôdawh liata Saphao
mo awpa ta sie pi ta, Lôdawh tawhta Beinô kiah taihta Motor ta sie pi ta, Beinô
kiah tawhta Speed Boat ta Minute 40 rachhôh eimâ râ heih. A tha lâ nata a hnaw
lâ vâro ei hmô thei heih. Lômasu khih tawhta chhao Azinô mo awpa ta eima sie
nota, Lômasu tawhta Beinô kiah lâ Motor ta a râ pi ta, Minute 9 rachhôh Beinô
tlô n’awpa ta hmâh pi ta, cha tawhta Speed Boat ta Minute 30 rachhôh a râ pi
ta, vâro a lona dâh eima kaw hmô. Azinô tawh chhao dawh khophie a hnaw lâ Balyh
ta Hruitezawl (Tido) tlô pi ta, cha tawhta vâro â lâ thei. Lôdawh khih â hnia
kaw bâ. Motor ta Beinô kiah eima tlôna su tawhta a tha lâ Burma nata India
râh-ri taihta zu pi ta, Myanmar râh liata nohthlapazy eimâ la.
LAILA nata PHONGIA
(Chariah ku tawhta ama pachha)
~ Laicho Nôtlia
Hlâno tawhta Marapa râh cha khito
khotalaipa (Independent) ta, abei eihpa hnei chyupa ta khih a vaw sa laih tyhpa
châ ei ta. Ama phôhryhpa chhao lyurâhhripa achhypa he tlâ vaw châ ta. Liahnycheihpa
chhao â papeisa leipa châ ei ta. He vâta hrâsie ta moluh lapa nata ama
chariahpazy patu ta sei ta a hneipazy he nohhâh yna nata khi lâna hawhta tlao
ama pachâ. Tlôsaih sawzy chhaota Khumi, sâ-ia thlâtlâhzy dei châ leipa ta ama
kiapâh liata Bualpui tlâthlôh liata bei zy, Lungtian beizy chhaota a hmô thai
beih veih ei.
He hawhta khâ ama y thlâh hapa
vâta, eikha cha, Lungtian beipa Dokulha ta a nawhta pano(2), Hausata nata
Vantura cha Tlôsaih lâ tuah ei ta, khihsaw satliazy amâ chhi pâ. Ama siena chhâpa
cha ‘Tlôsaih ta, Dokulha he reihpha â
cheih awpa na a châ’, tahpa bie he a châ.
Tlôsaih ta, Dokulha liata reihpha
ama cheina awpa kyh a ypa ta ama pahno leipa vâta reihpha cha amâ haw khoh hra vei.
Anodeikua cha hmiachhie ta ama kua awpa cha khoh hra leipa ei ta, Pala (Laphâh,
Larie liata ama rei mâh leipa) he chhai ei ta ama pasiesa ha, khih ama tlôpa
cha Dokulha cha a palôh tlâh leipa ta a nawhta Vantura nata khihsaw satliazy
cha a tuah heih ei. Tlôsaih ta reihpha amâ chei n’awpa y vei tah ei ta, ama
pasiesa ha heih. Vantura cha a hiehâh
ngâsâ ta lâpi kiah liata lyu â rie p’enawh Laila nata Phongia cha patu ei ta,
amâ chhi ha.
Laila nata Phongia ama patupa thâ
ama theipa nahta Tlôsaih bei Thylai ta Tlôsaih pasaipha pasari(7) Meithei
chhaota thlai a chadaisa ei, Vantura nata a khihsaw sahlao, Laila nata Phongia
chhao cha chavah kiah amâ pahâna liata za pha ha ei ta, Tlôsaih pasaiphazy ta
thlai ka ei ta, amâ râpai hmâ hapa vâta pakha hmahta ka sao veih ei. Vantura
deikua cha â râ leipa vâta vâtlai (Mathipi) ta Vantura cha a chachâhna liata ka
ta, thi vei. He nota Laila nata Phongia chhao cha â râ papua ei ta hlaotloh
atah kawpa ta Tlôsaih khih cha amâ ngia khei ha.
Vantura hmah phaohpa cha a pasa
kawpa vâta sie thei khao leipa ta, a khihsaw â vaw chhi p’enawh ta khih tlôna
taih amâ sy.
Vantura thi dâh he a thi nota a
ypa, S. Hutchinson, ‘An account of the
Chitagong Hill Tracks’ rohtuhpa ta a reizie cha- “Vantura thi daihmâpa vâta ei patlâh thei awpa hawhta ama pachâpa vâta
ochhôh lâ na pangiasa ei ta. Vantura thi daihmâpa cha meikô kiapâh siphiah
liata a lahpinô byhchô liata a huapa ta â zia. Vantura kiapâh liana cha ei pahkhu
paneih na ta, a ku cha ei patu, ochhôh cha chhôhkha nata khihsawzy ta ama bie
thlâh ha. Palôhpasa ngâsâpa ta ama beipa thi awpa cha ama sai thlâh ha. He no heta eikhapi ta a vaw chatho
ta ei ku ta a zôh cha thlai nâ na ta, thi-hro â chhuh lichih a châ. A
chachâhhna ama kana tawhta thi thata kaw zâ ta, Vantura cha ei bâh chô liata a
chhâ pâ ha, a thipa thâtih ama vaw pahnopa ta nahta, ‘Vantura a thi haw,
Vantura a thi haw’ tahpa ta khichhôh
zydua pathâhsa ei ta. Khihsaw ta vâ lâ paheipa ta Meithei thlai thlai ama ka”
tahpa ta a reih.
He rakha tawh chhochhi cha Tlôsaih
nata Dokulha pathla sahlao cha a hmiahaopa ta a iekhyh via lymâ ei ta.
Châhrasala Kô 1924 liata Thylai sawchapawpa
châta Dokulha tunônô (Grand Daughter) cha lahpi châta kaw hiah ei ta. A chhâ
chhâna liata cha bie a paryhpa ta a vaw hnei pâ ha ei ta, Chhôhkha tlao ama vaw
châ haw. (Source : The Lakhers)
NO.
MADC. 1/EDN/M&P/2019-
MARA
AUTONOMOUS DISTRICT COUNCIL
SCHOOL
EDUCATION DEPARTMENT
SIAHA.
Siaha, the 14thDecember,
2020
O
F F I C E O R D E R
Executive Member,
Mara Autonomous District Council zy nahta Hon’ble Minister, School Education zy
târi 02.12.2020 zâ ta amâ pakyhna tawhta Mawrâh Sawhkhâ liata bie eima tlôkheipa
kyh liata hnabeiseihna lai kawpa hnei pi ta, chavâta Samagra Shiksha Abhiyan
nahta ahrialâh lei awpa (non-cooperation) order vide conveyed under memo
No.MADC.1/EDN/M&P/2019 on 10th August,2019 cha chalihsa
(revoked) pa a châ.
Atahmâ tawhta cha
Mara Autonomous District Council ry liata Elementary School zydua ta a pha
kawpa ta Samagra Shiksha ahrialâh chyu awpa ta eimâ pahnosa.
Sd/- K. Vanlalliana
Senior Education Officer
Mara Autonomous District Council
Siaha
MEMO
NO. MADC. 1/EDN/M&P/2019--- Siaha,
the 14thDecember, 2020
Copy
to:-
P.S
to Hon’ble Minister of School Education, Mizoram, Aizawl for kind information.
P.S/P.A
to all Elected Office Holders for kind information
The
Executive Secretary for kind information.
The
State Project Director, Samagra, Directorate of School Education, Mizoram
Aizawl for kind information.
The
District Education Officer, Siaha for information.
All
Headmasters of Middle and Primary Schools under MADC for information &
necessary action.
Office
Copy.
Guard
file.
Senior
Education Officer
Mara
Autonomous District Council
Siaha
NO.
MADC. 1/EDN/M&P/2019-
MARA
AUTONOMOUS DISTRICT COUNCIL
SCHOOL
EDUCATION DEPARTMENT
SIAHA.
Siaha,
the 14thDecember, 2020
O F F I C E O R D E
R
In pursuance of a
meeting between Hon’ble Minister of State, School Education Department,
Government of Mizoram and Executive Members, Mara Autonomous District Council
held a meeting in the evening of 02.12.2020 and with a high expectation from this
end, an order issued vide Memo.No MADC.1/EDN/M&P/2019 dt 10th
August,2019 is hereby revoked with immediate effect.
Hence forth, all
Elementary Schools under Mara Autonomous District Council will work in close
cooperation with the Samagra Shiksha Abhiyan.
Sd/-
K. Vanlalliana
Senior
Education Officer
Mara
Autonomous District Council
Siaha
MEMO
NO. MADC. 1/EDN/M&P/2019--- Siaha, the 14thDecember, 2020
Copy
to:-
P.S
to Hon’ble Minister of School Education, Mizoram, Aizawl for kind information.
The
State Project Director, Samagra, Directorate of School Education, Mizoram
Aizawl for kind information.
The
District Education Officer, Siaha for information.
All
Headmasters of Middle and Primary Schools under MADC for information &
necessary action.
Office
Copy.
Guard
file.
Senior
Education Officer
Mara
Autonomous District Council
Siaha
ASAIHDINÔ
~ Samuel Hnaihly
Chhôhso
ta rohpady tyh na,
Khiahlôh
rai za tlâh thei vei,
Hiahvâ
sari chakhi leipa ma eima châ ha tly?
Kheihtazie tymâna sai a y thlâh haw?
Na sâhmia ei hmô châhki ta,
Ei ngiapâna â huary tyh ta,
Ei kiapâh liata na y châhki
ta,
Thlazohna meihthâhpi ta eina
khu tyh.
Idâh
sahdô liana khata,
Mahnô
Ivy ma byhnâ cha awpa ha tly?
He tlupo ta khoh nâ chhih thlâh hapa he.
Chhaohlei
sapa heta la châ chhaih thei’vei.
Kei
he khâpa ma châ na ta,
He
tlupo ta eina tlaichhai ha chi tly?
Ei
sapa kyh he ma na pachâ ma?
Ei
thaina sonazy he maw?
Kei
O-pazu pachasapa tlai he kyhpachâ ei phuh ma?
Alynazy
cha pie thei tlôh aw na va,
Ei
tlohleina kaw na chô heta,
Chhâpalo
lâh awpa eina khoh tlai chi ma?
Ei
sapa he zaotla tlôh aw ta,
Ei
thainazy chhao leidia tlôh aw,
Ei
chhaohlei sapa he nâ tlyh thlâh pyly aw ma?
Leipawpi
ngiapa hawhta lo tlôh hr’aw.
Amaihdinô
zydua hry liata,
Nâ
la Kei châ ASAIHDINÔ châ chi ta,
Nâ
châ ti thei lei awpa ta ei rohpady nahta la,
Palôh
hi â chaphiechadawh khai ha tyh.
Khâpa
rai vaw tlôh hra sa la,
Kyh
ei cha pachâ tahpa a vaw thei la,
Nâma
hlâta Kristâ ei vaw tlyh hapa chhaota,
Na
vaw maochhie kha y.
Khizaw
phasana zydua hlâta,
Kalvari
liata kei châ pasa ataotuhpa hih,
Ei
thlahpa ta ngiahbâh via ha tlôh,
Nâ
ngiathai mah y ASAIHDINÔ.
Noh
nah daihti sie lymâ,
Lôhhro
phaoh thei pyly va na,
Ei
cha pachâ via rili tyh,
Ei
thlahpa hrona hlâta chhao hih.
Pachârôhpa
ta y’pa cha pasaih va na,
Sanawhzy lôh a du leipa ta,
Sanawhzy
ta na thlua hra sa la,
Bâlia hawhta a cha-ao lai la vâ pi e.
Na
hnohta ei y châhki,
Na
chhithaizie ei pahno rili,
Laihlâzy
hry liata nâ ngia raolao,
Ei khizaw he na vaw châ tlai na.
Khizaw
phasanazy cha a lo,
Rairuna thlipi vaw pathli heih,
Ei
chhôhso cha pazao pakei,
Kristâ
chhao pado thei khao va na.
Na
châta ei pienazy kha,
Hrao leipa dei a châ thlâh h’aw mâ?
Movi
hlâta kei thyhnypa ta,
Molah
khydi ma nâ tly via h’aw mâ?
A
pha baona ASAIHDINÔ,
Nâ
ly n’awpa a châ khiah,
Kei
la nawhnai tu ha bao naihta,
Tuhpi
kalinô hawh viavi lai la vâ na.
Hnabeidypa
ta ei y heih,
Thina
lâthlôh liata ma ei leilô aw tly i?
Ei
lynazy kha chana dei vaw châ,
Lômaoh
khiahlô tlâhna noh rai y khao vei.
Ahy
thai leipa hmah châ vei?
Kei
nawhnai thai leipa dei a châ.
Rona
chôta, raithlih chhao ta,
Ei
kua heih aw, Bei Zisu hnoh.
Hy Bei Zisu nâ ngiahthai mah y.
Ei chitupa he la ei â awpa rai na châ,
Cha viavi sai tyh hr’aw sa la,
Rairuna liata na siesai beih va chi.
Kyh
ei cha pachâ hy Bei Zisu,
Nâ
ta kyh na pachâ tlôh chi.
Eina
awna chhâpa hlao patloh awpa ta,
Ei
hrona ei cha hlâ ha bâ.
He
hlaphôhpa he Mara chhivaw ei kho kawpa ASAIHSDINÔ hlâta ei tlyh ha viapa,
Kalvari tlâh liata KEIMA châta pasana zydua a taotuhpa Abei Zisu Kristâ nata
kyhpachâna vâta palôh keichheihpa zydua ei cha hlâ ei.
“Hy ei hrona, khazia nâ khu thlâh haw?
Khazia
ei chhôh liata nâ tymâ tly?
Khazohpa hnabeiseih teh,
ano
cha ei reithei heih aw na,
Na
baotuhpa nata ei Khazohpa cha. (Hlazy 42:5 )
SATLIA HÂRAPA NATA
LAIHSA AKHOH KAWPA PHÔH
~ M. Nyuso
Zâkhano he khih
miakha liana heta laihsa hmihpha kawpa he y ta, ama khih liata satlia hârapa
pakha nah heta kyh a pachâ kaw ei ta. A satliapa cha nohchareih ta lyu lâ sie
tyh ta. Lyu lâ tawhta a vaw tlô nahta thlaita a ngai asi ta, pati zy nie para
ta â chhuah khai pataw nahta a laihsapa cha va charei tyh ta. A laihsapa nô
chata satliapa cha a hao kaw ta, a sawchanô hnoh chata, “Zâ a rei ha, amô bâ
tyh”, tah tyh ta, a satliapa cha a no he za kaw tyh ta. Châhrasala, a laihsapa
chata, “A papeisa rai kha, mylâ chhao vaw charei heih mah y. Na hmi ei cha hmô
lei nahta la ei palôh na a lie thei tu ha tyh”, vaw tah ha tyh ta. A satliapa
cha o lâ a di ha ta.
A mylâpa cha
satliapa cha lyu lâ sie heih ta. A sie chhôh chata laihsapa nô chata a sawchanô
hnoh chata, “Lyu lâ va sie la, reivâh hluh tlôh ta, na sie vei khiata la â su
thai vei”, tah ta. A sawchanô chata, “Keima deita cha ei chi kaw dia maw ei
nâ”, tah ta. A nô chata, “Chi’pa khâpa hmahta y tlâ vei, lyupa nah chhao amâ
rie hôlô hra cha ma”, tahpa ta pasiesa raruah ha ta, chatanachata chi kawna chôta
laihsapa cha lyu lâ sie ha ta. Satliapa cha lyu lâ tawhta vaw tlô ta, patizy a
nie khai pataw nah chata laihsanô hmi hmô a ngiahtiah lei kawna chôta charei awpa
ta thlai pua ha heih ta. Chakoh liata a tyuh ta, laihsapa nô ta bie a chho vâ,
a khopanô hra cha hmô tlôh vâ a tahpa vâta ngâh lei kawna chôta, “Ei pihnô,
nama laihsanô zaw khataih lâ e a vawh haw?”, tahpa ta hiahri ta. A laihsapa nô
chata, “Reivâh hluh tu ha ta, zâlâ kha lyu lâ ei pasiesa ha”, vaw tah thlâh ha
ta.
Chatanachata,
satliapa cha O lâ thlai adi ta, a laihsanô pachha a chhuahpa ta sie ha ta.
Liahsa a vaw zoh nahta cha laihsapa cha chi ngâsâ ha ta, Syukipa hra cha
laihsanô ano deita lyu lia â rie tahpa a pahnopa vâta nie achhuahpa ta chapu
laichahrih liana chata a byh thlâh ha ta. Laihsapa cha meizy pakâ taraw ta,
liahsa zâ zy a vaw rei ha tawhta cha chi kaw hrasala azia lei thai’pa a châ lei
tawh cha a zia ha ta. Meizy adiah pathao tawhta Syukipa cha chapu laichahrih
tawhta kaw kiah ta laihsanô nie achhuah pathao ha ta. Chapu chhôh liana chata
Syukipa nata laihsanô cha a chatôh ngâkaw ei ta. Cha no chata satliapa chhao
cha Chapu za tlô ha hra ta. Chapu ry liata a tyuh ta, thisaih za loh ngâkawpa
he hmô ta. Satliapa chata cha thisaih cha palie ta, “Chyhsapa thi na châ khiata
la thlôh la, Syukipa thi na châ khiata la kha mah y”, tah ta, thisaih cha vaw
thlôh ha ta. “E, ei laihsanô cha a thi hapa a châ hih, ei pachha hmâ khao leipa
a pei dâh rimâ cha!”, tahpa ta cha ngâkaw ta.
Cha zâ cheingei cha thlâpâ he vaw pha kaw ta, a palôh a lie ngâsâ
ta. Laihsanô ei pachha thei lei bâbao, Syukipa chhâ la ei thie tua aw, tahpa ta
chapu kiah liata Biatia buh pha kawpa a pahlipa ta Syukipa cha a byh ta, kei pakhu
ta. Pyury a thei pataw nahta Syukipa cha laitlâ lâ kaw pua ta, chanô ao hawhta,
“Ahy ma na châ tly? Keima deita y na ta, chi kaw na ta, o chô lâ bâh vaw kiah
ly”, vaw tah ta. Chyhsapa cha cho a chalih ha ta, Syukipa cha ochhôh lâ a ngia
ta, laihsanô nie awpa â chhuah ngâno ta satliapa cha vaw pakhu heih ta. Pyu a
thei pataw nahta Syukipa cha thlaita kaw pua heih ta. Chanô ao hawhta, “Ahy ma
na châ tly? Keima deita y na ta, chi kaw na ta, o chô lâ bâh vaw kiah ly”, vaw
tah heih ta. Satliapa cha cho a chalih ha heih ta, Syukipa cha laihsanô sa nie
awpa ta chapu chhôh lâ cha a ngia ha heih ta. Cha pataw nah chata Satliapa cha
pakhu heih ta, Syukipa cha hiehâh ngâsâpa ta, “Thiapawh tawhta biepha cha chho
na ta, bie reih khoh tlôh leipa chi ta, kheihawhpa chyhsa ma na châ rai, ei cha
nie ha tua tlai na”, tahpa ta chapu tawhta vaw pua ta. Laitlâ liata â hlaihlâ
ngâno ta Satliapa chata a khipâh liata vaw ka ta, thi ha ta.
Chatanachata,
satliapa cha chapu chhôh lâ cha vâ ngia ta. Laihsapa nata Syukipa ri cha paziakhoh
ta, poh ta a phapa ta bupa ta a mothlih cha pathlathlu heih ta. A laihsapa nô
chhao cha ano deita a sawchanô lyu liata â rie thlâhpa cha a pachâ pha thai
khao hra leipa ta, a sawchapawpa nata mydi khih pavâ hlâta lyu lâ cha za sie
hra ei ta. Satliapa â hao kawpa Meithei apiana chôta vaw sie ngâpa cha va hmô
ta, “Khataih lâ e na sie? Khih chhao pavâ mâh tlôh va. Eima laihsapa kha na vaw
hmô bahlah tlyma?”, tahpa ta hiahri ta. A satliapa chata, “Â, khataih lâ hmah
sie bao va na, Thlâpâzy khaih pha kaw a tahpa hnaihta na, Pavaw pakiana lâ ei
sie chakhyh laih bao. Aw, nama laihsanô chhao chapu liata za hmô na ta, a mokuh
pahâh kaw ta, bie chhao a chho va na, a satliapa nata a ziakhoh ei ta, ama
mokuh a pahâh ngâsâ. Nâmo chhao zu u la nama za hmô thlâh ha hra khaw”, tahpa
ta sie lymâ ha ta.
Chatanachata, a nô
nata sawchapawpa cha chapu za tlô ei ta, a sawchanô amô thlâhpa cha, “Thyu bâ
teh, ahy nahta maw namâ mô?”, tahpa ta poh cha kei hlai ta, a sawchanô nata
Syukipa cha kei hmô thlâh ha ta. A nô chata, “Ei saw, ei ngiapachhi bao cha la!
He hawhpa nôchâ mah ei vaw rao vei maw”, tahpa ta cha chaimâh ta, khâpa hmahta
phahnai khao tlôh leipa ta. “Ei saw, na khopa paw nahta tlâ cha vaw pahneisa
molo mawh sala na thi lei awpa tlai”, tahpa ta chana chôta angiapachhina bie
cha thata reih ta, châhrasala phahnai khao vei, a sawchanô cha thi ha tlôh ta.
A ri cha a sawchapawpa nah chata paso-panô ei ta, vâsâh mothlih chhaota o lâ
cha vaw kua ha ei ta. A satliapa o lâ cha vawh ta, alynabiezy va reih ta. A
satliapa chata, “Keimozy la eima tao theipa y bao vei, nama sawchanô chhao mokuh pahâh kawpa ta a
satliapa nahta amâ mô thlâh ha khaw. Khâpa hmah pachâ’pa y bao vei, palôh pahâh
kawpa ta va y bâ mah y”, tahpa ta biechhâna cha vaw chho ha ta. Phôh patlô,
la patlô, Mâhleinô ochhi chapia chapô!
Source: Board of Mara Literature, MADC, Siaha.
Comments
Post a Comment