Editorial
Board of Mara Literature chata
atheina zydua papuapa ta Mara reih hmahsiena nata laiseihna châta hriapa
ta, hmahlana chi nano nanopazy vaw hnei
tyh ta, hlaotlohna theilâpa chhao eima lyu pathao lymâpa ta pahno pi ta, eima
thathyu ta, eimâ ly ngaita.
Mara reih aboh n’awpah nata
laiseih n’awpah heta BML tlyma, MWC, MTP, MCHP, MSO zy ngâlâh hriapasana he
daih leipa ta, Mara zawpi zydua ta palôh miakha phaohpa ta keih eima chakâ khoh
awpah he a peimawh hmeiseih.
Khazohpa ta reih eihrâhpa maniah a
piepa vâta eima râh châta hmopha a vaw tlôpa, alai viapa miano y ta, cha cha
MADC nata Awnanopa he a châ.
Reih anoeih ta miah a pie vâta
nata chi nata pho ta maniah a padua vâta Khazohpa ta Baptist Missionary zy
tlyma, Welsh Missionary nah tlyma miah pahlysa thlâh ha leipa ta anoeih tlai ta
Missionary miah tuapa ta, eima reih tlaita ano eima palyupalih thei n’awpah ta
Awnanopazy miah paduapa ta aly’pah a châ hmeiseih.
Chahawh pyly ta reih noeihpa eima
hneipa vâta sasyh ryu areih thei awpah ta MADC chhao maniah pie heih ta,
aly’pah a châ ngaita.
Anodeikua eima tah tua aw.
Khazohpa ta Awnanopa nata MADC miah a piepa chhâpa he atahmâ cha mypa ta eimâ
râsai ha khiahma tah thei awpah a châ. Reih vâta miah a paduapapa Awnanopa ta
Mara reih hnôhchhy pathao pi ta, eima programme liata Mizo reih sai eima pakah
liata achhaoh bâ ta a pei kaw. Khazohpa ta Awnanopa noeih ta miah a paduana
chhâpa he Mara reih vâta a châ tahpa eima my awpah châ vei.
MADC eima hneina chhâpa nata
sawhkhâ rai hriapa ta hlao eima hneina chhâpa chhao he Mara reih vâta a châ
pyly. MADC liata Mara reih a thai leipa ama hluh kawpa he eimâ mohpasia awpah â
ngiah ngaita.
Pho hluhpi hry liata a khokheina
miah patosatuhpa Paw Khazohpa palôh eima patlâh lei tlamaw aw tahpa chi â chhih
kaw.
Eima Siaha khihpi chhôh liata eimâ
khiekhâ no nata viahdaoh liata nata ahy
daoh lia raita eimâ ngia tita eima Mara reih cheingei he hmiapasah tyh ei sih
la tahpa he eimâ pasyu khoh hmeiseih.
MARA REIH HMAHSIENA NATA
HMAHSIE VIA N'AWPAH
~ Ahnei Johly
VIT College
(Pune)
Meisavaih
East, Siaha
( He Essay he
BML Essay aropasuana, 2019 liata lymâ sânona adaopa a châ.)
Khazoh Châbu Pathaihpa liata Âthaona,
Bo 11-na chhôh eima reih khiahta la ria nata reih peimawhna nata hmo atao theizie
eima hmô aw. Babel O sana daihti liata Abeipa chyhsa sawzy cha amâ pôhkhana pha
tu hata, pakhâ thei rima awpah chhao châ khao veih ei. A chhâpa la reih miakha
ama hmâh vâta a châ. Kha vâ khata Abeipa ta ama pôhkha thei khao lei n'awpah ta
ama reih a panano pa ngâ kawpa a châ. Chavâta, khizaw khihsa tôhtuna kyh liata
hmâhsiena awpah ta a peimawh chaipazy hry liata sâkha cha, 'reih' he a châ tah ei sih la, tah chhei thlyu ma pi!
Ch'awkhiah Khâmaw 'Reih' Cha?
Chyhsazy ta reipa nata ropa ta
pahnona nata pachâna bie eimâ chhona he 'reih'
a châ. Reih he eima Phoryh (Culture) liata â pabupa châ ta, eima chhichâna dopa
maniah palâhâh theituhzy hry liata peimawh kawpa sâkha a châ. Chhâ vaw y lymâ
awpahzy hnohta eima phoryh nata chhihthana sôh kawpazy apiepachhuahna nata
apahnosana pha chaipa hry liata sâkha a châ.
Mara Reih Hmahsiena
Khazohpa ta Marasawzy kyh
maniah pachâ ngaita ta, Pho chyhnawh kawpa hmah châ hra ei sih la, phohrozy ta
maniah ama tlypabai awpah pasaih ngâsâ ta vei. Phoryh nôchâ nanopa, Reih, Ti
nata Râh eihhrâhpa maniah pie ta, pho leidiapa eima châ awpah pasaih lei khâhta,
leidia awpah tawhta tlao maniah a pachhapapuapa a châ.
Abeipa ta keimo, Marasawzy
châta a tlyhpapuapa, Missionary Rev. R.A. Lorrain nata a chhôhkhazy ta kô 1908
khata Mara A AW B CH zy maniah taopa ei ta, ama hriapasana nata apiepasana
zawhzi ta he na châ rei ngâ kawpa hawrawh chhao he a y theipa a châ. He dei châ
vei, MADC ry liata châ achupa, Class I - VIII taih Mara reih achuna buzy atahmâ
cha eima hnei ha bâ hra.
India ta British sawhkhâ avaona
tawhta khotalainazy vaw hmô ta, kô hluhpi vaw khô ha bâ hra sala, State Sawhkhâ
ryureina ry lia eima y ha tawh tly cha a leitheileita eima reih, Mara Reih
chhao khoh dah hawhta vaw laiseih thei tu tlai vei. Châhrasala, châthaipa vaw
pua tuapazy vaw y hôlô bâ ei ta, âmo nata Board of Mara Literature chhihthatuhpazy
phahnaingiahna zawhzi ta atahmâ châ lâdo eimâ kaw chhih pathao ngâ kaw bâ hra,
aly’pah a châ hmeiseih.
Mara Reih hmah a sie via lymâ thei n'awpah
Hmo rai rai he pabohsa ta,
eima palaiseihsa khoh khiahta cha hneituh châna palôh eima phaoh chyu awpah a
peimawh. Mara reih chhao eima palaiseihsa khoh khiahta la keimo eih a châna a
thei ngâthlâhna chôta hmah eima pasiesa awpah a byuh. Mara reih ahmâhtuhpazy pi
heta eima reih a hluh thei chaina dâh hawhta hmâh lymâ ei sih la, eima chheipâh
liata a ypazy ta vaw thei hluh via ei ta, âmo liata thaina thata a pie aw ei.
Gasper
Rivera ta
reih ta, "Reih a thi lei n'awpah ta hmo peimawh chaipa cha ropa he a
châ" tah ta â do kaw ta ei pahno. Mara reih a thi lei awpah eima
khoh khiata cha Mara reihta châ rohpa eima hnei hluh awpah a peimawh. Châbu
nano nanopazy he kho thithawta reih thei awpah y ha sa la, a râh zawpizy
chhaota a hluh thei chaina hawhta reih a chhuah hra ei sih la, atahmâ eima
duasu hlâta thata hmah eima sie cheingei aw.
Hawti nahzy he palôh pachâna a
hmâh chyhpa ama châ vâ heta ama palôh liata hmo/bie a ngiachhôhpazy cha ama
pahnoparei thei kaw tyh. Chahnaihta, Mara reihta paliepa: Film zy,
Animation/Cartoon zy, Hla zy, etc. chhao he a hluh via ta hmô/moh thei awpah ta
pachhuapanoh theipa châ sa la, hawti tawhta machâ taihta Film nano nanopa,
TV/Mobile tawhta moh thei awpah a y ngâthlâh ti ta la thata reih liata hmah
eima sie cheingei aw.
Reih he hawti viapazy hnohta
eima pachu lymâ vei khiahta la, atahmâ a thaiso kawpazy he mylâ-hânoh ama thi
daihti a vaw tlô ti ta cha tlâ leidia lymâ awpah a châ. Kheihawhpa khih/râh lia
rai reih he hmoto tao n'awpah châta peimawh kawpa châ tlôh ta! Eima râh chhôh
lia cheingei ta eima reih hlâta reih hropa, apachaita, 'Mizo reih' (Lushai
reih) vaw lai via ngâ kaw ha bâ ta, he kyh lia heta a râh zawpizy pita hmah
eima la vei khiahta la, reih hropa ta thlai maniah a di sao lymâ aw. Eima reih
ta reina eima hnei mâh leipa, mohchhozy he a hluh thei chaina hawhta palie/bi
ta hmâh lymâpa chhao a byuh kaw.
Pho hropa, mara reih a thai
leipa ama vaw y hapa chhaota Mara reih cheingei ta bie a chho lyhlia ta,
pathaisa cheingei tlao eimâ chhuah tyh awpah a pha. Apachaita, Viah nahzy he
Mara reih vaw thai lei ha ei ta, Mizo reih chhao chata pyly, thai kaw muarua
hlei hra veih ei, a keimopa chhao chata pyly, thai kaw hlei hra ma pi. Cha tlai
cha, a thai chai chaipa hawhta Mizo reihta a chhokhy chaimâh tyh pi ta, he
hawhpa he pathleih ei sih la, tlaota Mara reihta a chho lyhlia tyh ei sih la,
eima reih chhao thata hmah a sie thei awpah a châ.
Eima zydua heta eima chheipâh
liata a ypazy cha Mara reihta a chho tua lymâ ei sih la, a thai leipa ama vaw y
hapa chhaota pathaisa ngiathia tlao achhuah chyu ei sih la cha reih a thaipa
thata eima pôh cheingei aw.
Mara reihta reih hropa â
kholei kawna sâkha cha châ ropa, reipa nata hmôtheipa liata zy he a châ.
Chyhsapazy pi he eima hmo
pachâna nata khonazy a vaw lyucho tlâ leipa ta, Thâtihbu nata Châbu reih thei
awpah chhao khohdâh hawhta a zâ ki tu vei. Chahnaihta, châbu, thâtihbuzy he
hawti no tawhta ama hmo hmô awpah nata ama thei awpah liata Mara reih he vaw
hluh sa la, a hla ta sa thei awpah: Hawti Hlazy chhao hnei hôlô ei sih la, reih
liata hmah thata eima sie hra aw. He hleikhô ta atahmâ ta eima râh nôpawzy ta
hla nata bie a phi/reih pasuanazy patohpatiapa ta hmah ama lapa chhao he reih
hmahsie via lymâ n'awpah liata pha kawpa nata peimawh kawpa a châ.
He zydua pahly awpah ta eima
râh liata Literature hmahsie n'awpah kyh liata thapi phiapa ta keih vaw chakâ
lymâ tyhtuhpa, Mara Writers' Club nata Board of Mara Literature zy heta Local
Channel liata anoeihta ta Channel hnei theipa châ sala, khatinorai (24X7 hours)
reih hmahsie n'awpah lâchhâh moh thei awpah ta Programme nano nanopa
pachhuahpanoh theipa châ sa la, a râh zawpi heta eimâ thôhkhei kaw sai aw. A
pamosana ta, Pachyhnoh ta Grammar lâchhah pua sa la, Khazohnoh ta, hawti nahzy
School chhuti ta O lia ypa ama hluh hnaihta Rhymes lâchhâh tlyma papuapa châ
heih sa la, chahawh lymâta a nohhro chhao Programme nano nanopa papua tyhpa châ
sa la, khatinorai hmô thei awpah ta a vaw y ti ta la hmah thata sie ta, eima
palôhlia 'Mara Reih' pasâhsana chhao â vaw sâh via rili hra awpah a châ.
Tawhta la, Grammar apachunazy
chhao he internet tawhta hmô thei awpah ta, a reina dâh (aony) zy taih pahlaopa
ta Website liata Audio nata Video ta soh theipa châ sa la, su nano rah nano
tawhta a khohpa maih, kho thithawta Mara reih eimâ chu khai thei ha bâ aw.
VÂ-IA CHÂPAPHAOPA
(Love Letter)
Rohtuhpa :
Beikhotly L. Mara
Chhaolô
( He Love Letter he BML Love Letter
aropasuana, 2019 liata lymâ sânona adaopa a châ.)
To
Marapawnô
Saikao
Siaha District;
Mizoram
Târi 7th Tlazoh,
2019
Ei Lôhdunô,
Saopi vâsuazy paipa ta; châhvâ
thlihuah naizualuapa a pathlina, Rainô aongiapa nata thoto pawto paryhna,
laihna mara râh lia tlai cha; hnatlâna bynâ totie chhaota a chhô-zâ daihti nâ
hmâh hai tahpa pahno na ta ei ly zie reih thei vana. Kei na kyhpachâpa lôhmaoh
paw tlai na chhao he, na kyhpachâna nata ngâchhihna lyuhbie zydua vâta hnazô
tyhheihna noh rohpadyna chõta tlâhzawh noh ri thapha ta ei pasi hai.
Hnazô tyhpa ta ahy thângiah
leita lyuhbie eima paryhkhohna daihti zydua ei sapa nata thlahpa liata khâ a
châh thlâh ha tyh. Molâhpa reih biesâ sâkha chhao pahlao leipa, vâpiahti
pasohpa hlâ chhaota pasoh viapa ta mara ao ngiapa tlaita kyhpachâna lyuhbie
eina hlâ tyhpa chi kha; ei hro zydua he paw hawhta a pakaisa tyh. Na kyhpachâna
ao nata reih naizualuapa he kei mara khydi châ heta khizaw pyungiapa zydua khu
ta, lailâhzy nata pasaiphazy pachâna chalihsa theipa châhvâ Rainô aongiapazy ta
na aongiapa he khu thei beih veih ei. Na mara reih aongiapa tlai heta kei
lôhmaoh paw pachâna nata thisaih sie haipa chalihsa tyh chita, ei pikhei ei
reih cheipa mara reih lia tlai heta lôhngâhna lôbô eina taopa tyh chi.
Na hnazô ngiapa nata pôhraoh â
tlaizie hleikhô ta; mara tobina ta nâ vaw tobi nahta chhochhi la e, kei rairao
lôh nâ du patlua via rili tyh. Châhpidynô tlai na vaw châ hezaw! Ahy e na chô
tawhta mara tobina reipachhie thei aw. Châhvâ, chasipaw nata nopi pawngiapa
torai paryh tyh hra ei sala, mara tobina nâ ngiakhei patlua; cha khu theipa rai
y veih ei.
No hrozie-nôchâ tobina tlai
chhao he chhaolei pawmaih hry ta na pawhpatlua tah lei thei va na. Na hmao he
biedopa ta tobi chi ta, na mokhaoh he zawngiahna ta. Na hmia he alyna hmia ta
tobi chi ta, na kupazah panyupa chhao mohropazy châta apasaina nata na chhôhso
zydua he kyhpachâna ta na tobi khai. Nâ ngiana bieru he kei khydi lôhmaoh heta
ei lailâhzy hnohta phuah lei thei tyh va na.
Mara lâ chi nano nanopa thai
paki patlua chi ta, zasâh manôh hryta chheikha-chheino nâ vaw pahiehpa chhochhi
cha; chhaolei pawmaih zydua hryta pawhpatlua chi ta, pawmaih zydua vyuhpa ta
khotalaina he na phuah chanei tyh.
Na kuzô thaina zydua chhao he
kei mara khydi lôhmaoh paw châ heta achuna tlohpakipa sai tlai a vaw châ.
Tichho-Beihchho to rai thai patlua chi ta, kumâ-pheimâ zydua taih chhao. Chô
Khazoh heta mara phopi taozie thaina zydua he nâma liata ma a vaw chahyh khai
ha tly i! Na cheihchalo patlua tlaina mara phopi he.
Châhvâ Rainô aongiapa khu
pahnietuhpa. Mara phopi hla torai chhao thai paki chi ta, molâhpa hla rai ta
pathluah beih va chi. Zasâh manôh lôh nâduzie nata molâhpazy sy pahnietuhpa.
Mara hla tlaita pahniena poh na pazawh tyh. Lo leipa ta na pazawh via rili lymâ
aw tahpa ta sadu ei thlie tyh.
Mara reih he reih zydua hlâta
a ngiakhei patlua chi ta, reih ngia hropa zydua na khu tyh. Khizaw pyungiapa
zydua tlai chhao he, na eikha pahneina ao pyungiapa nata khochhihpa chhôh liata
amâ pabu khai thei. Pawngia torai chhao he, na hmia liata nohhâh rai hnei thei
veih ei. My nohchhipa hlâta angia via chi ta, zâlâ noh tlapa hlâ chhaota nâ
ngia via. Na kuzô puapa maih chhao he chô Khazoh kuhriapa hawh dei aza châ tyh.
Atahmâ eima laihna tlâh nata
bypizy ananopa ta charei chy hra ei sih la, ei châta nâ piepasana nata laihna
mara râh tha napasana zydua heta ei sapa nata thisaih zydua chahryh pahnie chi
ta, molâhpa lâkô daih beih va na. Khataih su lia rai y hra aw sala ei thatlôna
châ chi ta, ei hnabeiseihna pahro tyhtuhpa chhao na châ. Na kyhpachâna nata
ngâchhina lyubie hleikhô ta, na thapasapa nata kyhpachâpa na rãh châta nâ
pielyuna zydua vâ heta ei mara thisaih tha a patlô rili tyh.
Nâ ei kyhpachâpa vâta mara
reih a pheisai beih leipa na ta, molâhpa hryta tlao ei palaikhei tyh. Lailâh
hrozy ta ama nohto hro ta mara reih he a pheisaipa ta hny tyh hra ei sala, kei
deikua ama hnypazy pakhypazi laihpa ta, a sôhzie nata â ngiazie tlâh-awhkhei
lymâ awpah he ei sapa nata thisaih maophaohna hawh tlaita khâ ei pachâ tyh. Na
chiheih khydi he na vaw sy pahnie tlai na.
Pati ei dôhna maihta na kuzô
thâ ei ngiah pachai tyh. Ei aoh khopa tlai chhao heta na kuzô hnôh zi tyh ta;
ei aoh khopa hmozy heta ei mara châna a pasia via rili tyh. Molâhpa kuzô ta ei
aoh rai tiah thei beih leipa ta, ei palôh la beih hra vei. Kei la nâ kuzôthainô
zawhzi ta mara âhmie iahzaipa tlaina eivaw châ ha bâ.
Kyh totie liata ei mara
thisaih palaiseihsa chi ta, nohto ta ei chipho liata ei ngiarih via rili tyh.
He zydua he na kyhpachâna pawti ei cha vaw zyhkheipa vâta a châ tah leithei va na.
Khazohpa Châbie ta kyhpachâna a reipa zydua he nâma liata pakipa hawh dei a vaw
châ he zaw! Khahlâ zydua liata kyhpachâna ama reih tyhpa he, biethâh deita ei vaw
pahnopa sai tlao a vaw châ. Nâma eichâ tyh tawhna heta kyhpachâna yzie he ei
sapa nata thlahpa ta pahnopasia ta, hmo ataotheizie nahta kyhpachâna chhôh
liata hro hluhpizy thata eina pahnosa. Pahno via rili chhao ei khoh. Chipho
thapasana zydua chhao he kyhpachâna tawh tlaita a châ vei khiahta la, thapasana
thlâhthlipa dei a vaw châ tyh tahpa he lailâh hrozy ta ama patuapalua beih hra
aw vâ tlyma i? Biehrai ta chipho kyhpachâ awpah ta maniah a pachuna zydua he
nâma siepahliepa ta my khih hmia a vaw siapa tyhpa hawhta nohly a chhiki
pasiapa ta ei y chanei tyh.
Nâ ei kyhpachâ ngaitapa; kei
mara khydi châ heta nâ vaw ngia patlua tlai na. Reih sâh hluhpi leidia hapazy
hnohna khata nâ hawhta chhaolei pawmaih pihpatluapa he chô Khazoh ta papawhsa ha
hra mawh sala, ama khydi bâlia cha-ao aw ei ta, pasaipha hrâsie ta taopa ta
reih sâh hluhpizy kha amâ boh thei hra awpah tlai.
Hâzo Chôthlahpinô vaw khaih ta
cha liata y chi ta; noh thiehpa vaw chhi ta cha lia chhao na y lymâ. Zâ
mokuhramâ khaihna khôpheih chôta ei pachâna Opy khawtuhpa nata noh thiehpa
hmiachhy awpah ta ei pachâna Opy pahytuhpa na châ. Khataih su lia rai ypa ta,
ei mokhaoh ta â tyhpa maih liata y chita, ei nakhaoh liata na kyhpachâna ao
ngiapa nata nai zualuapa cha dawh pyungiapa hawhta a paro chanei tyh. Daihti
reizie ta hmotozy cha âthla ta, noh chhiepa tahpa ta Khizaw ta â chahi haino
chhaota kei rairao nawhnai châta deikua; noh pha leipa zydua chhao he noh phapa
hawhta na vaw pachâsa khai ha tyh. Na hrozie-nôchâ zydua lia chhao Krista hmia
â lâ patlua. Awnanopa hmi pangiatuhpa thyutlia riahpha na châna he chhôhso
liata khâ châh ta, reithaina chysia nâ ngiakhei patluazie nata A Byureih
pathaihpa nohhâh na paysa tyhziezy mothlawpa liata khâ a châh thlâh ha tyh.
Khizaw ta a tiah thei leipa pahniena 'KRISTA' hro hnei hra awpah ta nâ
chhipapuatuhpa chhao na châ tah leithei va na. Khataihlia rai y hr'aw sala khâ
ei hnohta y chi ta, molei chariah tiah thei awpah ta ei sapa nata thlahpa
thatlôna hnawh chhao na châ.
Ei laihna su tawhna heta hnazô
tyh heihna noh vaw chhi awpah he ngiatiah leipa ta khâ daihti ei pakhô tyh.
Hnazô tyhpa ta Opi miakha paryhkhohna vaw chhi sala, mara moh tlai pachyupa
saliah nawhhly apykhohpa ta; laihna mara râh châta lôh miakha phaohpa ta paw
pakai hra awpah rai a ngiatiah va na. Chô Khazoh ta saduthliena hawh tlai sâhmia
m'iah patisa mawh sala, khatlu kei khydi lôhmaoh chhôhso lyna â ki aw vâ tly.
Hnazô tyhpa ta kyhpachâna lyubie to paryh khoh awpah rai a ngiatiah khao va na.
Nâma nahta kyhpachâna bâlia
eimâ cha-ao khohpa he kei khydi lôhmaoh châta la hlaohna sai a vaw châ. Na
thângiah vâsâhna dei leipa cha; kei nawhnai heta nâma liata lôhhiana rai ta
hnei beih va na. Kyh ei cha pachâna nata na thâ ei ngiahna zydua he, he Awhsitlana
râh tawhna heta hawrawh ta chapaih khai thei rimâ awpah rai vaw châ chacheihta
vei. Ei kyhpachâna lyuhbie hawhrawh ta chapai n'awpah heta Mara hmiakhuti tlai
he châti vaw châ thei sala ei tah ngaita dia!
Laihna mara râh châta na
pawngiana khâ vaw pakai la, khydi nata pawmaih zydua châta sapa nata thlahpa
syhpakhyna Opi ngiapa vaw châ lymâ mah y!
Eima Lei hrona hu chhâpa ta;
sapa a chhaihna khôlâ taih chhaota kyhpachâna bâlia cha-ao khoh lymâ awpah ta
ngâchhihna lyuhbie eima paryhpa zydua hrokheipa ta, laihna mara râh lia hnazô
tyh heihna noh achhi hlâ lei ngâchhina poh khâ eima pazawh lymâ sy!
Kei na kiahlia y hra vei sala,
piepatla beih aw va chi. Chô Khazoh tuapa Vâlyuhchâ siapakipazy ta cha ypâ aw
ei ta, bohpa ta hnazô eimâ tyh heih aw tahpa he ei ngiapâna a châ.
Tyh heih hlâ lei a tlâhpa ta
mâphasy!
Na kyhpachâpa nata kyh cha pachâtuhpa,
Beikhotly L Mara
Ram Nagar
A-32/AK. Chauhan
Nagpur; Maharashtra
Eima
lapangiapa nata
eima khihsazie
~ H.
Beilaikô Nôhro
New Colony, Siaha
Ei biepipa
tawhna khita ei
reih chhuahpa (kho pa) cha eima pahno
thei ngyu aw. Châsala
thokha hluhpi he biepipa liana
heta eimâ vaw chapia hluh
kaw. Pachâ pahria leipa ta
khih vaw sa
laih pi ta, eimâ vaw
chhua-ua laih theipazy
he aly â
chhih kaw no
ta. Thokha hluhpi
deikua ta la kao
hluhpi liata thata eima
vaw pao khei. Chyhsapa tlohleina
vâtazy ta la a châ
thei ngyu aw, anodeikua
keimo taochheipa tlaih
nata eima papeimawhsa
leina vâta nata
eima patuapalua thai
leina vâta eimâ
vaw chapia laihpazy
a châ via chaipa ta
â lâ.
Hlâno eima
mahnô nata mahpaw
daihti no tawhta
khih eima za
sa laihnazie he â
zâ laichadai ei sih la, hmah
thata eima vaw
sie ngaita kaw
bâ. A kô kô
ta tlyma, a chhâh (generation) chhâ
ta tlyma eima
khihsazie he â
zâ nano laih
lymâpa ta ei pahno (Trend
of our Civilisation
with Significant Development). Atanoh ta
eima duahmo chhochhi
he cha hlâno
eima mahnô nata
mahpawzy ta ama za
pachâ pha beih leipa
tlai a vaw châ. Khizaw râh
hmahsiepa Europe râh
nata nohtla beihlei
râh England râhzy
nahta chhaota â
pahlie tu leipa
eima lyu kaw ! Eimâ
tobina nata eima
nohto hro (life style)
zy lia chhaochhi
cha, ânanona eima
hnei khao leipa
hawh ta reithei’pah a châ.
Cha hawhta
a za châ nota a ti nata râh
chyhsa eima mo pakha
lapangiapa (Per Human Income),
chhôhkha lapangiapa (Per
family Income) nata eima
râh ta a
lapangia (Per Capital Income) zy
deikua â pahlie
ngaita kaw heih. Cha
dei châ leipa ta
eima mo pakha, chhôhkha nata
eima râh ta
a hriapapuapa (Gross Domestic
Product) chhao eimâ pahlie
hmeiseih heih. Cha hawh
tluta a chyhsa
mo pakha, chhôhkha nata
a râh chhaota
eima lapangiapa nata
eima hria papuapa
â hlie thlâhpa
tlai ta, eima khihsa dâh
nata eima nohto
hro (life style) zy lia
deikua ta eimâ
lyu (kho) thei thlâhpa
deikua he pahnothai
a ru ! A yzie ta la,
keimo nata eima
mo pakha, chhôhkha
lapangiapa chhao pachâ
beih leipa ta chyhsa ta
ama hneipa maih
hnei awpah hawhta
pachâna palôhru khâchâ
a hneipa eima lyu
kaw.
He lia
tlai heta chyhsa
hluhpi ta eima
pachâchhei ha tyh. Eima peimawhpa
nata eimâ ngiahpazy
hlâta eima khopa
maih hnei khai
eimâ chhuah tyhpa
hi. Ei uhta ngôrei
nô (Pinô N. Maki) ta
eina chho tyhpa, “Chyhsapa khihsa
lia he la eimâ
ngiahpa (needs) nata eima
khopa (wants) he eima
pachhaih thai awpah
a châ” eina tah
tyhpa ei thei
ngâthlâh ha tyh. He
he chyhsa hluhpi
ta eima pachhaih-pachhi thai
tyh leipa tlai
a vaw châ. He
hawhta eima khopa
maih a hnei theipa
maih he chyhsa
hneirôhpa hawhta pachâna
chhao keimo liata a
lai kawpa ta â lâ.
Kei la
ei chyhta no
tawhta ei khopa
maih hnei beih
va na ! ei
ngiahpazy deikua ei
chhôhkhazy ta eina pachâpa
tyh ei. Thotlâh khihsa
liata la ei
paw he atahmâ
chhâ khizaw reikah
ta, “Middle Class
or Upper Class”
ama tahpazy hry ta
â hlao hra
aw. Abeipa ngiachhiena vâta
hlao chhiehrupa ei
vaw hnei tawh deikua
heta, ei kho
kawpazy cha ei
chalei tlai hra.
He hawhta
eima khopa mai
hnei khai awpah ta
pachâna keimo liata
khâchâ â tu
ha vâta, chyhsa
khih a sa
thei viapazy ta
hmo thiehpa ama
hneipa hawhpa mai
cha a khihsa
riethei viapazy chhaota
hnei hra cheingei
awpah hawhta pachâna
nata khona keimo
liata eima vaw hrokhei
tyh. He heta eima
khihsa nata â
pha leina taihta
khih maniah pasasa
ta, a byuh leipa
nata â ngiah
leipa liata dyuchei
maniah a pahneisa
tyh. Cha chata chhôkha
eimâ mohôh tyhna
hlâ ta â sâh via
syulyupa liata maniah
chareisa ta, eima Economic
phie maniah a
parao khai ha tyh
! He hawhta lapangiapa
hlâta a hmâna, a
puana a hluh via
tyhpa he mongyuh reih
ta ‘Deficit’ tah ei ta, a
râh ta(country wise ) a châ
khia cha ‘Inflation’ ama vaw ta.
Chyhsa o chhôh
hro lâ a hyhmah
ta bie va
hnei thei tlôh
pi va ! He
he palôh siepasina
chikha cha a châ.
Cha dei
châ leipa ta khizaw
hmo kho pasana (Materialims) hro maniah
pahneisatuhpa chhao a
vaw châ. Eima bie
ngiapâpa (Bible) ta la,
“Chyhsapa hro he
a hmo hnei
hluhnazie ta thliepa
châ vei (Human life
is not messure
by how much
he own) ” tahpa
ta maniah a chho.
Eima Chheipâh
liata a ypa
khâsi nawh khu
chyhsa hluhpi tahla
eima pahno kaw
sai nahta ei
pangiasa. A ma khihsazie nata
â mo ama
hro (life style) zy liata la reih
papha awpah hnei
hluh ngyu veih
ei. Châhrasala ama khihsazie
liata a mopâtlâh ama
châ kawpa ta ei
pahnopa la, a hneirôh
kawpazy chhao khi
a dyhchhie kawpa
hawhta âlâ amâ
chhuah thlâhpa khi.
Khâpa leipa hmo
kheihawhpa tlyma chalei
khoh ha ei
sa la, kha hmo
va chalei n’awpah
châta phusâ a
lie thôh daihmâ
ta ama hnei
ha tua leipa ta
kha hmo kha
chalei momai vei.
He vâ
tlaita chyhsa thokha
ta pahno leipa ta
eima mohnao chhei
tlamaw pâ ngâ
tyh ! A ma khihpi (Shillong) chhao
khu, a chô vâphuh
tawhta mopa ta la
pasâhsa â chhih
tlai vei. Châhrasala a
chhôh lâta a
hneirôna khi rei
khi a tlohpa
a châ. He kao liata
keimo mawrâh chyhsazy pi
nata eimâ pahlie
kawpa ta ei pahno. Atahmâ
chhâ (modern words) reikah
ta, Keimo lâ
cha, chyhsa ta 1
Lakh mâpa hmo
chalei n’awpah ta Rs. 50,000/-
hnei mawh sala,
a hropa Rs. 50,000/- chyhsa
hnohta dyu chei
chhi papa ta chalei
eimâ chhuah tyh. He
hawhpa taozie (System)
he moto ta
eima hmâh tyhpa ta ei
pahno. Tlaw Rs. 2,5000/- a
hlaopa chyhsa ta
tlaw Rs. 6, 00,000/- mâpa
hmo eima chalei
thei thlâh ha. Tlaw
Rs. 15,000/- a hlaopa chyhsa
ta tlaw Rs. 4,00,000/- mâpa
hmo eima chalei
thei thlâh ha
hra. Thokha chhochhi cha
o lyu taihta
a padua theipazy eima
châ. Abeipa byhnâ
tah leithei ma pi,
anodeikua eima lapangiapa
(income) nata â
ei-châh (match) lei kawpa ta deikua
ei pahno. Tlaw Rs.
50,000/- hlei a hlaopa chyhsa
ta deikua la
tlaw Rs. 7,00,000/- mâ
hleipa taih chhao
a kaw chalei
theipa chhaota â
ngiachâ kawpa ta ei
pahno.
He kao
liata chyhsa hluhpi
ta eima pachâpahlia
tyh leipa a lyu
kaw. Eima khihpi Siaha
liata chhochhi cha
moto taozie awpah
hawhta ma eima
pachâ ha vâ
tly, a mohta ta
office liata a hria
hrapa maih cha
Car a hnei cheingeipa
hawhta pachâna a
hneipa eima lyu
kaw. Eimâ chalei phuchu
ha bâpa ta â lâ. Kei
la ei hlao
ta a pahnie
mâh leipa vâta
ei phei ta
office kiah ei no na za hlei
vei. (Barefoot officer châ
ei noza hlei
vei)
He
hawhta eima khopa
to maih hnei
cheingei awpah hawhta
pachâna palôhru eima
hneipa heta hro
dolei ngaitapa lâta
maniah chhihtha ta. Cha
hawhta hmo eima
khopazy eima hnei
thei khao vei
nata eima vaih (o pah neighbours) zy
hmo hneipa hiatliana (I-si) keimo liata
vaw hnei pathao
pi ta. Cha
khopasana nata hiatliana pathipalôh
chata eima vaihzy
hmo paru khohna, a vyuhna do
leipa, nieparu-baw-paru khohna palôh, piepie
aohraohna palôh maniah
pahneisa via heih
ta. Eima chhiepha pahnona
chhao hmâh phahnai
thai khao tyh
leipa ta hmo pha
leipa eima vaw
tao tlamaw ha
tyh.
Eima khihsa
nata eima lapangiapa (income) â vaw
balance thai khao
tawh vei tly
cha, kheihawhpa hmo chhao
rai a rainao kawpa ta
lapangiana lâpi tlua
pi ta, eima vaw
siechhei khei pâ
ngâ tyh. Keimo liata
thlachhieraona zy, a chhie-pha
pathlua-pathlâh thaina zy, â
ngia nata ngia
leipa pahnothainazy eima
pahlei via lymâ. Abeipa
bie ta deikua
la eima tovyuh
liata palôhtlâh awpah
nata eima byhnâ
topazy, eima hmo hneipazy
reizie thai awpah
nata cha chô
liata aly dâh thai
awpah ta maniah
a pachu. (to count
our many blessings )
Cha hawhta
eima hmo hneipa zy
reizie nata eima
byhnâ topazy alyzie
eima thaina liana
chata Abeipa chhaota eima
chôta aly via
aw ta, byhnâ chhao
maniah a pie
via tlai hra aw.
Eima Beipa Zisu
ta hmo no-âhpa
a taopa hluhpizy kha
pachâ tua ei sih la, a
y leipa tawhta
châ leipa ta, a
y chiehpa chyhpa
ta cha byhnâ
piepa ta tlao
a papôhsa hri
tyh. Cha dei châ
leipa ta eima
byhnâ topa, daopazy
cha eima pasô
thai awpah nata
eima kohki thai awpah
chhaota maniah â hnaw.
Papeipahliasa lei
kawpa ta eima thyvawh
chakhyh thlâh ha awpah deikua
châ vei. Chyhsa sâhsari (7000) nata
chyhsa sâhpangawh (5000) zy nga
(fish) nata viahchhâ
ta a papôh
nona khata a
laibâhpa kha thyvawh
chakhyh thlâh ha awpah pasaih
tiarâh vei, â huah
khai awpah ta bie
tlao a pie
ei. He kao lia
heta keimo marapazy
pi he eima
tao pado lei ngaita. Puhpa Hiphei
Ex. M.P.(LB) chhaota a reipa
ei pahno hrapa
cha, “Keimo marapazy
pi cha kô 1
chhôhta eima pati
niena laohmô eima
pathlaopa he pachôpakhy
khai ha mawh
ei sih la, kô 1
heta chhôhkha to ta
quintal-1 eima pathlao
chyu aw ” a vaw tahpa
kha â do kawpa ta ei pahno. Keimo
lâ cha he
hawhta eima nie
laibâhpa thyusaipa, siesaipa he
taozie angia kawpa (politeness) hawhta
eima pachâpa a
lyu kaw.
A toh atao
theipa eima beipa
tlai chhaota nie
laibâhpa thy a pasaih
vei khiahta cha
keimo nohto nie awpah atlua
chhyhpazy pi ta
la eima tao awpah châ
vei. A lapangiana nata
a hmôpapuana lâpi
eima pachâ peimawhpa
hawhta eima hnei
chiehpa pasôna dâh nata pasopanôna
dâh chhao eima
thai hra awpah
a châ.
Cha cha
eima byhnâ topazy
reizie thaina chhao a châ hra. Cha
liana chata Abeipa
ta eima châta
hmo a pachhuahpanohpa no-âhchhihpazy chhao
eima hmôpapua thei
hra aw. Hneirôna heta
chyhsa mo pachaosa tyh ta, Lâthlôh (Lâpi) dopa
nata kyhpachâtuh dopa a
pahmeisa (pahlei) tyh. Rietheina deikua
chata chyhsa mo
pavâsa ta, Lâthlôh dopa
nata kyhpachâtuh dopa a
pahnopasiasa tyh. A châna
dopa ta la rietheipazy
he Ngiapâna lai
viapa pie awpah ta
awpa tlao ama châ.
Eikha cha
office kiah awpahta
lâpi liata ei
sie laih ngâhai
no ta, paw pakha heta
he hawhta eina
vaw chho, “Tahmâhlâ ta eima hmo
hneipazy hela eima
khihsana nata chhao
â hmie khaopa ta
pahno va na” tahpa
ta. A no cha ahyma
a châ tahpa chhao
pahno leipa nata
tlâ eina khôsai ha. A
bie eina chhopa
deikua ei pachâpazi
nahta â do
ei tah kaw. Tahmâhlâ
eima khihsazie he
ei vaw reih
chieh hapa hawhta
eima mo pakha, chhôhkha lapangiapa
nata â phuhphia pâ
khao leina taihta
hmodâh eima hnei
hôlô bâ. Kaokha lâ
liata cha eima chipho taozie
nata eima pho thyukheipazy eimâ
râsai kawpa ta chhao
â lâ. Keimo eima
society ta eima
vaw tao tyhpa
nata eima vaw
hrokhei tyhpazy thypa ta
western cultures nata ama
living styles zy
eima la tuna vâta
chhao a chapa ta ei
pahno. Eima society nata
eima community ta
eima vaw pahno
beih leipa hmo hluhpi eima
khihsana liata eima
hnei hôlô.
Pakho n’awpah ta
Motorzy chhochhi cha a
so n’awpah hnei leipa nata
a pachâ chhao hmahta
eima pachâ tua
leipa ta hnei thomo
khoh pi ta, vâtlâh lâpizy
liata soh pi ta,
zawpi siena tla
eima pakhâ. Khihsaw vâtlâhzy
hnohta khih a sa
hrapa eima châ
khiahta cha, eima vaihzy
pachâ peimawhna (Civic Sense)
eima hnei cheingei
awpah a châ. Khizaw
liata hmoto he
eima hnei thei khiahta
la eima hnei
awpah tlai a châ.
 pakhâ thei’pah
châ vei, anodeikua cha
hmo cha ei khihsana ta a
peimawh ma, ei khihsana
ta a pahnie
ma, ei lapangiapa nata
â phuh ma ? a so n’awpah su phapa
ei hnei ma?
Tahpazy he eima
pachâ tua tyh awpah a
peimawh kaw.
Leibâh he
chyhsapa khihsana liata
hmo â chakaihpa, â
pataih khâchâ hapa
sâkha (part and percel in life),
hmo leithei leipa
miakha a châ. Sawkhâ (Goverment)
pi tlai
chhao ta leibâh
a hnei tyh
tlai hra. Chavâta a lei
thei leipa ta hnei â
vaw ngiahna daihti
a y tyh. Anodeikua cha
a hnei n’awpah
ngâlâh khohpa ta a
thô heihna nata a
pie lilawna lâ
pachâ leipa ta eima
uasa khao tyh
leipa deikua he hmo
pei ngaita kawpa
a châ tyh. Maniah
ama vaw hiah
daihti nahta sy
ma hie â
pahâhpa ta a tlie
chaimâh ta heih
pi ta, eima bua
heih tyh. Chavâta Leibâh
he cha eima
vaihzy hmiahaona alana
nao kawpa a vaw
châ. Chyhsa thokha hluhpi
ama leibâh pachâ
peimawh leipa ei ta, khotho
lâ ta deikua
khih a sah thei
kawpa hawhta â
lâ amâ chhuah
tyh.
Awnanopa nata
kheihawhpa pyzy liata
deikua ma a thyu
thei chaipa, a pie pha
chaipa châ ama
khoh. He hawhpa hro
he chakeih vo
â bû pakheina
a châ. Ama thyuna (piena) chyu
avâ lâ tawhta
a zâ mohtuhpa
mohmô ta rohchhiepa, pasi â
chhihpa a châ nahta ei
pangiasa. Eima peimawh chai
daihti no ta
maniah vaw baotuhpa
cha, a thei sala a pôhna (Interest) chhaota
thô awpah chhao
â phuhpa ta ei pahno.
Tlawkha chhao he
eimâ bâh ha
khiahta cha eima
thô heih cheingei awpah
a châ. “Leih â bâhtuhpa cha â
kei bâhtuhpa hnohta / châta sei (slave)
a châ. (A borrower is a servant
to the lender) ” tahpa ta bieso liata
eima hmôpa hawhna
khata. Leibâh hnei leipa ta
khih eima sa
thei khiahta cha, chyhsa
a hneirôhpa pakha eima
châ tahna châ. Khihsana
he eima Bible
chhao ta a vaw papeimawhsa
ngaita kaw, “Awnano chhihthatuhpa(Church Elder) a
châ awpah chyhsa
cha a khihsa
â ipa, a chhôhkha a pachâ
peimawhpa a châ awpah
a châ” tahpa ta maniah a
chho. “Kyhpachâna deileipa heta
khâpahmah ta namâ bâh awpah châ
vei ”
Khihpi liata
a pahrâpa chyhsa he
thotlâh lâ ta
a pahrâpa chyhsazy
hlâta cha hmo
to liata nata
kao to liata
hmahsiena a hnia
via (Advance) ei ta. A ma khihsa
tôhtuna nata ama
nohto hro chhao
thotlâh lâ chyhsazy
nata amâ pahlie
kaw tlai hra. Châhrasala he
hawhta hmoto a rainao
kawpa ta hmô theina
nata hnei theina
su liata ama
ypa heta â mo liata
hmoto a sôhna
nata a hnei rairunazie
pahnopasia thei leipa
ei ta. Khâpasaw ta rei
leina â mo liata
a lai ngaita
kaw tyh.
Hmo pahâh
kawpa chhao he
eima padi pachhi
tua leipa ta cha
a pahâhzie eima
pahno thei leipa hawh
tlai heta, riethei rairuna
he taopachhi tua
leipa ta pahno khei
thai a ru tlai
hra. Khihpi sawzy ta he
kao liata phahlana
ama hnei lai
ngaita. He hawhta hmoto
a rainaona su
liata a vaw
laiseih tyhpa ama
châ vâta thathina
ta bie ei ta.
Cha chata moleina
chiah pachiahpa thokha ; A vyuhna
do leipa, haih khohna, paru
khohna, nieparu khohna nata
moleina chi nanopa
lâpizy liata a chhihtha
tyh ei. He hawhta khihsa
â sosâh ngaita
kawna su liata
a pahrâpa ama châ vâta a
hneirôh viapazy taozie
la khohna thlai
ta hnei ei ta,
ama hneina ta
a tloh khao
vei nahta haiphiahna
chôta avyuh awpah
nata paru awpah
chhao pei tah
khao veih ei.
Chavâta khihpi
liata a pahrâpa chyhsa
thokha hluhpi he ngâchhihna amâ
phahla ngaita kaw. Mongyuh
reih ta, “Easy comes easy
goes” ama vaw tahpa
hawhpa tlai he
ama hmâh thlâhpa ta
â lâ. A
naosia kawpa ta lapangia
ei ta, a naosia
kawpa tlai ta ama pahleipadia
ha heih tyh.
Atahmâ cha
khihpi nata thotlâh
chhao eima khihsa
dâhzy liata eimâ
pahlie leivia ngâ kawpa
a lyu. Khihpî via
lâ he cha
hmoto alasana a rai
nao via laih
hapa vâta khihsa
chhao a nao via
tlai hra. Châhrasala eima
sawhkha phana vâta
eimâ zaotaona lâpî
a vaw pha
via laih lymâpa
heta thotlâh khihsa
chhao hmahsiena thata
maniah pie ta. Kha
hlâ no ta
eima khihsa rairu ngaitapa, a
chhi nata a lôh
dâhdei chhao alasana
a y leipa
hawhpa a châ
khao lei vâta
khihpi mo taozie, khihsazie hawhta
khihsa khona vaw
hnei via laih
hra pi ta. Eimâ
vaw sosâh via
kaw tlai hra.
Thokha nôpaw chhochhi
cha khihpi liata
officers nahzy hlaozie
tlai he hlao
ei ta, ama khihsa chhao
â hnai cheita
khao veih ei.
Abeipa byhnâ
eima to chaimah tah
leithei mapi. Cha hawhta
a châ no
ta eima chhôhkha
tozy economic deikua
pha viana lâ
nata â-sâ viana
lâ hlâta â
hnai viana lâ
nata raokei viana
lâ eima pangai
ngâhaipa a lyu. Eima sawnawhzy ta
khihpi hrozie a pha
leipa nata western
cultures a pha
leipa to lapangia
chaimâh ei ta, media
tawhta hmopha leipa
to achu heih
ei ta. Cha
liana chata eima
nôpaw sôh nata
eima chhôhkha lapangiapa (income) cha patlaithlu
chaimâhta pi ta. Yzie hnei leipa
liata eima sôh
nata eima daihti
thata eima pahlei. A
pei via heihpa
deikua cha, eima
thyutliapazy ta ama hro
phapa nata ângia
ngaitapa, kho â
chhih ngaitapa (Good Characters,
Attitudes & Behaviors)
ama pahleipa hi !
Sôh hluhpî eima
pahleipazy hlâ chhaota
i âchhih viapa
a châ. Sôh
he chyhsa khihsa
liata a peimawh chaipa
a châ no ta chyhsa
hro a parao
chaituhpa tlao a
vaw châ ha
tyh.
Eima nôpawzy
ta sawzy maniah
ama vaw daodona
he reih khai
thei awpah chhao
châ vei. Ama pakah (mouth)
chhôh liatahpa dâhdei
chhao hmahta maniah
thaopa ta maniah
pie khohpa ama
vaw châ. Â mo
daihti no ta
khizaw zohna liata
vaw laiseih ei
ta, riethei to
vaw tao ei ta, â
vaw duah papuapa
tlai ei khata. Keimo
ama saw nawhzy
deikua cha, cha
hawhta rietheina eima padipachhi awpah
chhao maniah vaw
pasaih cheita veih
ei. Anodeikua cha keimo
thyutliapazy pi heta
pahno thai leipa
pi ta, eima nôpawzy
maniah ama vaw daodona cha
âmo dôvei n’awpah ta
hmâh tyh pi ta,
khizaw moleina to
achadaipa ta eima daihti
nata eima thazy
hmâh pi ta. Châhrasala âmo
dôvei cheita leipa
pi ta keimo nata
keimo he tlao
eimâ vaw dôvei
tyhpa dei tlao
a vaw châ.
He kao
liana heta Eima
nôpawzy chhao maochhiena
a chyhta za
hnei hra na
ta. He hawhta maniah
ama vaw daodo
tupa he vaw
pha khai leipa ta,
keimo liata thathina
dei maniah pie
ta. Cha chata
moleina pachiahpa totie
maniah a pataosa ha
tyh. He hlâ heta
eimâ phuhphiapa nata
eima hria thei
hra awpah, eima pahniena
rakhata raihria he
maniah vaw pachu
hri mawh ei
sala. Keimo khota tao ta,
hria papua hra awpah a phana, a lohâh y na, za
âchhihna he maniah
vaw pahmô laih
tyh ei sala, thyutliapa hluhpizy
heta moleina lâpi
he eimâ chhih
thomo nahta pangiasa va na. Thokha hluhpi
cha chyhsa hmâtlâh
a châpa nata chyhsa
rônahpazy ta eima
pua hr’aw nahta
ei pangiasa. Nga nie awpahta maniah
ama piepa hlâta
cha, a patu n’awpah dâh
maniah vaw pachu
hri ei sala
eimâ thôhkhei via
tlai aw.
Khâpa rai
châ sala, ahy khihsa
tôtuna liata hmahta
bua thei tlai
ma pi. O tôh
saohpa ta khih a sa hapa cha
khota alaipa (Independent) chyhsa a
vaw châ
haw. Châhrasala eima khihsa
tôtûna liata eima
peimawh ngâthlâh ha
awpah nata eimâ
thei ngâthlâh ha awpah deikua
he a y.
Chazy cha eima
pahno lei pathlei
tlamaw awh tahpa
pachâchhie â chhih ! keimo deita khih a sa
thai lei awpah eima
châpa hawhta, keimo pachâna
ngâlâh dei châ
leipa ta, eima khihsa laipa
nata khizaw liata
keimo hlâta chi
â-sâh viapazy taozie ngiapa nata ama pachâna (Idea) pha viapazy
he eima lapangia
thai hr’awpah he
a peimawh ngaita
kaw. Cha pachâna pahnona chata
chyhsapazy eima khihs zie
liata â pahliena
hluhpi a tlôkhei
tyh. Cha khiahta la cha
hmo pha viapa
cha â chadai
hra ei s’u.
Chatanachata tanoh
ta eima khihsa
tyhzie hlâta a
pha viapa nata
â-sâh viapa liata
khihsapa ta eima charei
thei n’awpah ta. Western râh
rônahpa nata khizaw
chhihthatuhpa râh rônahpa
USA râhzy eima
hmô byuh kawna chhâpa chhao
khâpa hropa châ
leipa ta, ama khihsa
tôhtu â sâhzie
nata a taozie
ama pahno viapa
vâ dei a châpa
ta ei
pahno. Keimo chhaota â mo hawhta
pachâna pahnopa ta eimâ
chu thei hr’aw
vei ma ?
“
Na lapangiapa nata
â phuhpa ta khih
na sa thaina
liata ahy ta hmahta
cha mohnao khah
ei se ”
Eima pachâ beih
hr’aw vâ ma i?
~ JB. Khaisia
(Mara Writer)
Ahyzy
reihchakiana tlyma châ hraoh khah sala, Board of Mara Literature ta hmah vaw la
chaimâh ta, a thatlô thei n’awpah ta thatlôna zilih (Oxygen) pha ngâsâpa, MADC
Art & Culture Department zy, Mara Writers’ Club zy nata Mara Hlasa Pyzy
nata Mara reih nohto thâtihphia – The Times of Maraland nata MTP Branch College
Vaih – Siaramozy thata amâ vaw pielyu suachuah nahta cha, Mara reih hmahsiezie
chhao my nata zâ ta alâ lymâ ta. Chadei naih kaw ma châ bao va, Mara reih sâsua
tlaita châbu ropa, thlachareih daimâ tah thei awpah ta palâhâh thei awpah y
hôlô lao heihpazy heta Mara reih hmahsiezie palâsatuhpa châ thlâh ha vei ma ei
tah cha maw ! Chavâta hmopha taona kyh liata cha eima tlai châ via lymâ thei
sala tahpa kho â chhih kawpa ta ei pahno.
Anodeikua
hmo miakha ei reih khoh kawpa nata ahaw khoh kawpa cha, he a ry liata ei vaw
palâsapazy he athei lymâna chôta, eima châpaw (article) papuapa nata eima châbu
papuapazy he châ lymâ thei sala a phapa ta ei pahno. Pamosana ta MTP Branch
College vaih ta hâtato thâtihphia “SIARAMO” papua ta, a chhôh bie â rohpa cha,
Mara reih abohna nata hmahsiena chhaichhi a châ thota zawpi manôh zydua pahly
khai theipa nata athôhkhei hialia awpah tlai vaw papua thei lymâ ei ta, reithai
tlâh châ ei ta, mopâtlâh a châ hmeiseihpa ta ei
pahno.
Chavâta eima châbu papuapa nata
châpaw papua daihti liata eima pachâ peimawh awpah nata pahno pâ awpah ta ei
khoh kawpazy bâh vaw reih thlâh ha tua sala :
1) Eima
châbu ropa papua awpah nata eima châpaw ropazy he, chyhsa to –Pastors, awnano
chhituhpazy, râh luhpa (Politician ) zy, Molaipa zy, châ thaipa, University,
College, High School achuhaipazy nata hawti machâ zydua pahlypa ta reihtlâh
châpa a châ awpah he a pha chaipa ta ei pahno.
2) Mara
reih aboh n’awpah nata hmahsie n’awpah tah leihkâ ta eima rao achhaohpa nata
eima palôh liata â lâpa maihta roh ta papua thlâh h’awpah he pha chai hlei
thlyu vei tahpa eina pachâsa kaw.
3) Eima
châbu papuapa nata eima châpaw ropazy cha zawpizy châta pahno awpah peimawhpa
nata ryusôhpa a châ thei awpah lâchhâh châ thei sala khoh hialia a châ.
4) Châbu
ngiahngao cha eima saw chhâ, nawh chhâ taihta achuna tluahmiapa achupazy ta,
Thesis rona nata Research rona daihtizy liata hmâtlâh awpah châ thei sala a pha
kawpa ta ei pahno.
Tahmâ
ta ei vaw palâsapa hlâta, nâmo achuhaipazy chi ta, reih awpah hluhpi nama hnei
aw tahpa ei pahno vâta he rakhata he ei vaw palâsapa châ ta, a reihtuhpa zy
lâta nama pachâthaina asâh chaipa ei châ haw ei. Ei châ ly kaw.
Mara râh liata Achuna
(Education in Maraland)
~ K.
Vanlalliana
Mara
sawzy pi he Achuna kyh liata eima vâhnei ngaita. Eima Missionaryzy ta kô 1911
Sunday School ama vaw padua no khata châ reipa nata ropa vaw pachusa ha ei ta,
cha cha achuna eima râh liata â vaw thaona a châ. He tawh heta Missionaryzy
heta Mission School padua lymâ ei ta, phahnaingiah kawpa ta achuna ama vaw
siekhei lymâ. Eima Missionary nahzy vâ heta eima râh liana heta châ reih thaipa
nata roh thaipa ama vaw pua lymâ.
Kô
1947 ta India ta Independence vaw hmô ta, a kô heihpa 1948 lia khata Mission
Schoolzy kha Sawhkhâ ta la khai ta, he kô heta Mission School angiapâ pâpa ta
Primary School 20 tlai eima râh liata paduapa a vaw châ. Middle School he
kô 1948 lia pyly khata Saikao liata
paduapa châ ta, khi hro lâ chhao padua lymâpa châ ta, 1994 khata Middle
Schoolzy he MADC ku liata hlâpa ama châ. High School he eima râh liata 1957
khata Siaha liata padua tuachaipa châ ta, College he 1978 khata Siaha liata
paduapa a châ hra.
Eima
râh achuna kyh eima reih no heta eima Missionary hmiatuapazy ta phahnaingiahna
nata hmia saichhieliena (Vision) ama vaw hnei phazie he my thei awpah châ vei.
Sawhkhâ School â vaw duah hlâta Awnanopa liata nôpaw hluhpi vaw papua ei ta,
khizaw lâ chhaota châ thaipa hluhpi ama papua hra. Cha chata achuna kyh liata
thata hmah pasiesa ta, cha zawhzi ta châthaipa hluhpi eima vaw puapachhuah
theipa a châ.
Eima
Missionaryzy vâta eima râh he châ achupa y hluhna râh nata châthaipa y hluhna
râh a vaw châ ! Eima population zie pachâpa ta India râh District zydua liana
heta châ achupa (Students) hluh chaipa District chhao eima châ thei ngyu aw.
Line hro hropa khizaw lâ nata zyhna kyh lâ lia chhaota chyhsa hlaotloh kawpa
ama y hôlô. Achuna vâ heta eima râh thata âsosâh tah lei thei ma pi.
He
hawhta achuna lâchhâh liata nohhlaona nata vâhneina eima to no heta atahmâ ta
eima siezie liata deikua cha thaina hmeihseih (quality) hlâta a hluh ta hluhna
(Quantity) lâchhâh heta eima sie via khiahma tah ngâ awpah ta eima ypa ta â lâ.
Eima râh Education siezie pachâ hmeihseihpa châta cha palôhtlâh achhih leipa
ta, hnabeidy â chhih kaw. Chhôhto ta eima pachâ peimawh chaipa nata phusâ eima
hmâh hluh chaina cha achuna (Eima sawnahzy châ pachusana) he châ tlôh ta.
Eima
sawnahzy châ amâ chu thei n’awpah ta cha eima hneina khôlâ taih leibâh la khoh
pi ta, loan taihta eima la tyh. Abyuhna nata ângiahna ta miah a vi thlu ha tawh
cha eima râh/ohmozy chhao zuah awpah ngiaroh ma pi.
He
tlupo ta achuna pachâ peimawh pi ta, eima daihti nata tha nata zâh, sôh hryuh
tlôh pi ta, châ athai hmeihseihpa nata hlaotlohpa khazia eima chyh kaw vâ? A
likah kheihawhpa liata ma cha hmo asu leipa (lapse) a y thlyu aw. Cha cha pachâ
papua ta, pado awpah he eima zydua maoh a châ. Kei la achuna kyh liata
taotheipa sâkha hmah hnei va na tah thei ma pi.
Khitlâh
tlyma, vâtlâh liata tlyma eima taotheipa chyh kaw hra sala, eima ochhôh lia
chhâta cha achuna kyh lia heta taotheipa eima hnei chyu tahpa pahno ei suh u.
Eima râh ta ângiah chaipa cha moto ta eimâ phana rakha chyu papuapa ta eima
sawnahzy nata eima nawhta nahzy châ pachu ta, eima pachu thai leipa chhaota
achuna ziza taopa ta eima sawnahzy deichhy awpah he a châ. Bie paso kawpa nata
yzie hnei kawpa ta eima pasyu lymâ awpah he achuhaipazy ta amâ ngiah kawpa a
châ. He hawhpa lâ he eima râh ta â phahlapa kao a châ thei hra.
Kao
kha lâ eima pachâ nahta cha, eima râh liana heta achuna pha sala, degree hnei
thlâhthlipa hlâta athai hmeihseihpa, hmâhtlâh a châpa, kheihawhpa Competitive Exam
chhao hmiachhy theipa nata tloh theipa achuhaipa ama hluh awpah he eimâ ngia bâh.
Cha hawhpa châna chata khitlâh nôpawpa (VC) nahzy he achuna kyh liata thata amâ
chahraoh awpah a byuh kaw. Cha hawhta NGO – MSO, MTP & MCHP zy chhao achuna
kyh lâ heta hmah ama la awpah a peimawh kaw hra.
Mawrâh
liata atahmâ he thata achuna kyh liata ahra ei ta, atakô YMA General Conference
ta kô phuahpa biepi cha, ‘Achuna pasâhsa’ tahpa a châ. He heta yzie hnei pahthu
kaw aw ta, achuna heta thata hmahsiena lâ ama pangaikhei cheingei aw.
Awnanopa
lia chhao achuhaipa nata Pachutuhpazy châta Abeipa bie tawhta reihpapuapa châ
sala, chakaona nano nanopa lia chhao biepi hmâpa ta pahlao tyhpa châ sala,
achuna liata thata hmah eima sie cheingei aw.
A
chhâchaina ta cha eima râh achuna hmahsie hmeihseih awpah ta cha pachu awpah ta
â piepa, thla hlao piepa Pachutuhpazy pi achuna kyh liata cha eima maohphaohna
â sâh chai. Tiamana nata phahnaingiahna hmeihseih hneina chôta pachuna rai eima
hria awpah châ ta, hâtinahzy ngiachhiena nata kyhpachâna chôta eima pachu awpah
a byuh ngaita.
Pachuna
liata taozie parohpa phahnai leipa thypa ta, taozie thiehpa phahnai kaw awpahzy
hmâh bâ ei s’u. Eima hro ta palâsapa ta, hmo dopa nata tlyuhpa yzie hnei kawpa
(Logic) châbu khôlâ tahpazy chhao achuhaipazy chho awpah peimawh ta,
achuhaipazy palôhru phaozie (Morale) chhao thata Motivate ngâthlâh ha awpah a
byuh aw. Cha chata eima râh achuna liata hmophapa a sa papua cheingei aw tahpa
ei hnabei a seih.
Ei châ ly kaw ei.
(He Article pha
kawpa he Tipâ High School Golden Jubilee
Souvenir tawhta lapapuapa a châ. Ed.)
Machâ reih
Chaw :
Rilâhpa
Chhânô : Chhâ
(Daihti)
Châdi :
Châ, châpaphaopa, châropa
Châhdi :
Lyu sâh tai khaina daihti
Cheihdô : Abei,
khih beipa
Cheihdôripa : Abei
hlôpa, abeipa saw
Chhivaw : Abei zuah laihsa chhithaipa
Chhivawhronô : Abei zuah chhithai ngaitapa
NO.
MADC. 1/M/EDN/2019
MARA
AUTONOMOUS DISTRICT COUNCIL
SCHOOL
EDUATION DEPARTMENT
SIAHA.
Siaha, the 27th
August, 2019
O F F I C E O R D E
R
Thla
hlao la daihti liata teaching nata non-teaching staffzy ta School puasaipa ta,
âmo cheingei ta thla hlao Siaha nata Tipa liata ama la tyhpa heta achuna thata
tla pahnaisa ta, achuhaipa hawti nahzy ta ama tao kaw tahpa pahnopa a châ.
Chadei châ leipa ta thla hlao la a chhuahpa pachutuh thokhazy cha hlao la
daihti a châ mâh hlâta Siaha kaw pangaipa ta vâro châh ei ta, hlao ama la tawh
chhao ta vâro ama châh heih tyh. He heta âmo dei châ leipa ta mohro
pachutuhpazy discipline nata morale thata parao ei ta, achuhaipazy ta thata ama
tao tahpa pahnopa a châ hra.
Chavâta
atahmâ tawhta cha teaching & non-teaching staffzy ta Cheque nata ATM hmâpa
ta School sâkha tawhta ama ngâ viapa pakha tuapa ta thla hlao ama palasa bâ
awpah a châ. Hmohropa tao byuhpa kyh lia chhao ama School tawhta ama tuapa cha
bie ta/pataosa pâ awpah a châ aw. He hawh leipa chhaota Tipa nata Siaha liata
chhôhkha a pahnieh tlâhpa a hneipazy ta cha thla hlao ama palasa (entrust) thei
hra.
He
hawhpa a châ bâ awpah vâna heta Middle nata Primary School Headmasterzy ta
Monthly Working Statement ama pangia cheingei awpah a châ. He Working Statement
Form liana heta âsohsi kawpa nata â do kawpa ta Headmasterzy ta pabie aw
ei ta, a thla heihpa noh 15 (Hleipawngawh) hlâta a ry liata moh ropa hnohta
pangia awpah a châ aw. Working Statement pangia leipa school liata ahriapazy
thla hlao cha patâhpa (detained) a châ aw.
Thla hlao he Bank
liata Creditpa a châ tawh ngâlah ta hlao la awpah ta tuapazy ta School ama
puasai awpah a châ aw.
Sd/-
K. Vanlalliana
Senior Education Officer
Mara Autonomous District
Council
Siaha
MEMO NO. MADC. 1/EDN/2019 Siaha, the 27th August, 2019
Copy
to:-
1. P.S/P.A to all Elected Office
Holders for information.
2. Executive Secretary, MADC, for
information.
3. The Headmasters, Middle School
& Primary School ama vaw pahno awpah nata Teaching & non- teaching staff zydua he Order he pahnosa awpah nata
hmah la pazi awpah ta pahnosapa ama châ.( School Notice Board lia taw hra
awpah).
4. H.A ( Working Statement i/c )
for information.
5. Guard file.
( HC. BEIKHAI )
Education Officer
Mara Autonomous District
Council
Siaha
SOCIAL MEDIA LIATA
TAOZIE NGIAPA!
~ Robert B.
Syuhlô
Atahmâ cha Social Media -
Whatsapp, Facebook etc-zy he zawpi hmiakô liata bierei tyhpazy nata, zawpi
hmiakô liata bie a reih beih leipazy châta biereina su phapa, pachâna palâhâhna
phapa nata, su, eima khôkhâ thei lei awpah a vaw châ ha bâ. Nôpaw eima tahpa -
Awnanopa nôpaw, khihtlâh nôpaw, py nano nanopa chhihthatuhpa nata râh
chhihthatuhpazy châta chhao, a naosia kawpa ta Khazohpa bie phuahzâhna,
khihtlâh amohôhna châta hmo angiahpa phuahzâhna, py nano nanopa hmahlana nata
hmo a pahnosa awpah angiahpa palâhâhna nata phuahzâhna châta eima hmâh ha bâ.
‘Awnanopa
chhihtuhpa, KNP Chhihtuhpa, Râh nôpawpi tlai ta Social Media liata a hluh kaw
bao’ tah
thai'pah châ khao vei! Eima khizaw daihti a pahieh lymâpa heta - chakaona nano
nanopa liata eima tha miah patlôtuhpa châta Social Media he tlao miah a vaw tlôkheipa a châ.
Chyhsa hluhpi châta cha, Social Media he byhnâ châ ta; eima
paveihpa nata eima pachâna, khatita hmahta keimo tlaita zawpi hmiakô liata a duahpa
ta eima reih papua thei lei awpah kha, Social Media siepahliepa ta - atahmâ
cha eimâ ziana, chareina nata raihriana su tawhta eima phuahzâh thei ha hra!
Thâtihthiehpa papuana kyh
liata chhao, khatino hmahta Journalist
a châ beih lei awpahzy châta chhao, thâtihthiehpa hiezawhtuhpa lâta Social
media heta miah pachâsa khai ha ta; anodeikua, Journalism Ethics kyh liata
deikua eimâ hnai kaw chy..
Social Media heta atahmâ cha
Marasaw, alai-achyh, hawti-machâ miah phâkhoh khai ha ta, eima khoh ma khoh vei
ma, khizaw hmahsiena raohpa ta keih eima chakâ khoh hra khiahta cha, eimâ
pachie via lymâ awpah â ngiah aw. Cha nota, Social Media liata taozie ngiapa
eima zyh hra awpah a y hra. Cha cha a chyhta dâhdei eima reih tua aw.
1. NA POST HLÂTA
PACHÂ TUA TYH MA Y :
Social Media he, hmo eima pachâ raohpa ta, eima pachâna kha movi hlâta hiezawh pâ
theina, hmo chatlie-chakohpa nata naosiapa a châpa vâta pakhâta ta hmo eima
tawhpapua awpahzy cha - Â do ma?, Ei pachâna he â su chai ma? Mohropazy a
pasasa thei ma? Ei pachâna heta hmophaleipa a sapapua thei ma? Ei hmo pahnopa
he ngâtlâh a châ ma? tahpa nata a hropazy he eima pachâ tua tyh awpah a pha
kaw.
2. MOHROPA ZO
MOH THAI AWPAH :
Social Media group sâkha liata vaw y pi ta, eima yna Group liata Khâpa hmo ma ama reipahmaoh hai? Khâpa hmo
ta ma ei yna Group he palôhpahawh hai? tahpa moh tyh tua'pa he taozie
ngiapa a châ.
Zikyu ama tawhpapua nota
azaokhileipa ta hmohropa kei reih syulyu hapazy, Bie hmeiseihpa reipahmaohpa ta
pachâna athata ama vaw thyu sahlao nota, saisona heilyu kawpa kei tao thlâh
hapazy apaoh lei awpah a pha kaw.
Eima yna Group eimâ ngia pataw
nahta, khâpa hmozy ma ama tawhpapua hai, ama reipahmaoh hai? tahpa phie
mohpasia ta, reih khai ha tuapa he taozie phapa a châ.
3. HLÂTA UHTHEI
VIAPA ZANA REIKAH NGIAPA HMÂH LYHLIA AWPAH : Social Media vâta atahmâ cha, nôpaw
uhthei viapazy chhao thyutliapazy hry liata y hrapa ta, bielôhawhpa ama vaw
reih tyh hra. He Social Media vâna heta - Politician nata zawpi, Awnanopa
machâpa nata awnano manôh, nôpaw athaisopa nata zawrâpazy likah pahniasapa ta y
ta, dawhkâh miakha chadôkhohpa ta atyuhpahmaohpa eima lyu khai ha bâ!
Cha nota, thyutlia thokha -
Mara hrozie ngiapa pahnoleipa ta, Social media liata nôpaw viapa nata uhthei
viapazy, ama rihchâhpa nata âmo hlâta hâti viapa hawhta a hriahrâ thaipazy eima
vaw ypâ tyh. He he tao rai rai lei awpah a pha.
Pâpuh,
Nônô, Pihnô, Uhta etc
tahpa ta keimo hlâta uhthei viapazy Social media siepahliepa ta eima kei
aw/tahpa khata, eima zachhihna tlyma, eima thaichâna tlyma dikhata hmahta
chokua via leipa ta, Tlao Mara hrozie ngiapa pabohsa pi ta, tlao chyhsapa likah
liata azaokhina phapa eima tao via tyh tahna a châ.
Khi a chô liata eima reipa
zydua dei châ leipa ta, reih awpah vâro tlai a y thlâh ha chy. Anodeikua khizy
khi atahmâ duasu liata eima pachâ peimawh awpah ta ei kho kawpazy a châ.
Ei
châ ly kaw ei
Sai tua u,
chô lâ vâ meihdo hry lia
~ L.
Beimokhai
Rhyme Scheme : aba, bcb, cdc,
ded, ee
Sai tua u, chô
lâ vâ meihdo hry lia,
Tlâhto hryh laih
sopavaw rielanô;
Lôhlie taopa ta
ma awh hawh na via.
Litohpa ta vaw
to nâ zaw pakhô,
Nâ hawh mathlaw
hnei ei byuh hra bao cha;
Saipa ta 'd'
laihna tlâh chhao na hmô.
Luhchô bydi
lyuhchâ thai chaipa kha,
Ei bieru na
pahnopa kaw mah y;
Ei châ tlyh ha
lyuhbie hlâ awpah ta.
Khâpa biethâh ma
na vaw phaoh aw tly,
Avâ ziza liama
na lei khei aw;
Ngiahtiah lei ta
ei vaw hâ thlâh ha ny.
Luhchô bydi
lyuhchâ na vaw kua haw ,
Luhchô Beinô a
vaw sâh ha cha zaw ;
Source: Board of
Mara Literature, MADC, Siaha.
Comments
Post a Comment