Editorial
Middle School nata Primary School pachutuhpa, phahnaingiah
kawpa nata veiseih kawpa ta Hla nata Bie a vaw latuhpa zydua hnohta chhao
pachâthaina eimâ haw khoh kawpa cha, Lockdown vâta school zy pahypa a châ tlâ
khao leipa vâta vaw raih thei mâh khao leipa pi ta, BML Office liata tlâ eima
sohpakhy chy. Daihti rypaoh tua chaipa liata vaw raih aw pi ta, eima rairunazy
maniah pahnokhei via lymâpa ta miah nama pachâthai kaw awpa ta eima châ haw
hmeiseih.
BML Meeting ta Mara reih aboh n’awpa nata laiseih
n’awpa pachâpa ta tao awpa a vaw pathlupa nahzy atanoh taihta Lockdown vâta tao
thei leipa ta y pi ta, pei eima tah ngaita. Khazohpa ta daihti phapa nata
rypaohpa maniah a pie heih aw tahpa angiapâ ei sih la, khizaw hripipa, covid ta
maniah a vaw pabua lei daihti liata eima zydua hriaparaohpa ta Mara reih nata Mararâh
châta eima hria khoh chyu heih u khawh.
Pachutuhpazy nata Hla nata Bie vaw pasô pakheituhpa
zydua hnohta eimâ haw khoh kawpa cha, he Hla nata Bie liata papua awpa Châpaw
(Article) nama vaw roh chyu heih awpa ta eimâ haw.
Nama khih thâtih zy, nama khih chheipâh liata hmo ypatluapa,
khih hropazy ta vaw pahno hra ei sala tahpa nama khoh kawpazy kha he Hla nata
Bie Magazine hmâpa heta vaw palâhâh hra tuh u.
Eima zydua hriaparaoh leipa ta la Mara reih nata
Mararâh, eima chi nata pho he abohpa ta hmahsie thei aw vei.
KRIZYHPA HLA BU
~ Laicho Nôtlia
1.
HLA BU MOH : Eima Hla Bu moh he a thaby tawhta atanoh
taihta siahliapa y leipa ta, Edition maih rô ta anano thlâh ha ta. 1st
Edition tawhta 6th Edition liata kheihta ma â roh cha pahno leipa na
ta. 7th Edition liata, ‘KRIZYPA HLA BU’ tahpa châ ta. 8th
nata 9th Edition liata ‘KRIZYPA HLABU’ tahpa ta ropa châ ta. 10th
Edition liata ‘KRIZYHPA HLABU’ tahpa châ heih ta. 11th Edition liata
cha, ‘MARA KRIZYHPA HLABU’ tahpa a châ heih. He vâta pahruana ei vaw tao khohpa
cha ‘Mara’ tahpa he bai a byuh hlei ma, cha leipa ta ‘Hlabu’ tahpa he roh pazao
leipa ta, ‘KRIZYHPA HLA BU’ tahpa ta hmâh sih la, pha via vei ma?
2.
EDITION KYH :
Hla Bu Biehmiazy liata Edition zie nata kôzy ropa châ via tyh ta, he he eima
moh pasia via awpa nata eima pado awpa a pha kawpa ta ei pahno. 1st
Edition tawhta 6th Edition he cha rei awpa pahno van a. 7th
Edition he Biehmiazy ropa liata kô 1966 liata papuapa hawhta â roh. He he a do
leipa ta, kô 1967 tlao a châ. ‘Seventh Edition, Printed and Published by MIEC
Assembly – 1967’ tahpa ta ropa a châ. 8th Edition liata Hla 448 a y
tahpa ta a roh ta, châ sala Hla 449 tlao a y, cha cha –
‘Pakhyna tawh eima pai ti,
Beipa eima hnoh y thlâh la;
Eima o nah palôhru chhao,
Na o pathaih châ lymâ se. Amen.
9th Edition kô 1989
liata papuapa châ ta, Edition hawhta ro awpa my ha pi ta, roh pahlao leipa a
châ. 9th Edition tho hmiatua chai liata, ‘Published by Evangelical
Church of Maraland, Music Board Siaha, Copies 5000/1989 (All Right Reserved)
tahpa ta â roh.
9th Edition Tonic Solfa
chhaopa he kô 1993 liata papuapa châ ta, chavâta Tonic Solfa chhaopa Edition he
9th Edition châ leipa ta, 10th Edition tlao a châ.
Centenary Hla Bu, Edition – 2007 he, 11th Edition châ aw ta, tahmâ
eima hmâ haipa he 12th Edition a châ. A vaw pua awpa he, 13th
Edition a châ ha aw. Zô pha via ta eimâ chu laih awpa he a pha kaw. Chata châ
leipa ta, â do ma do vei ma pachâ hlei leipa ta, a parohpa tlâ patlypa (copy) he cha pha vei.
3.
HLA BIE : Hla bie kyh he, reih hropa hla thâtih
ama ropazy hmô hluh kaw pi ta, ahyhmah ta hla bie he panano veih ei, a
taotuhpa/a palietuhpa paryhsana leipa ta. Anodeikua cha keimo eima Krizyhpa Hla Bu dei
he cha, a taotuhpa/palietuhpazy pahno leipa ta, khotaw ta paliepatheih pi ta,
thokha thy pâ pi, eima kho viapa hlazy soh pi, eima tah thlâh ha. Thai châ
n’awpa ta, “Thyutliazy pahno thai awpa ta na eima pado,” zy tah pi ta, cha
chhao cha a do hlei vei. Hla taotuhpa ta a taopa/a paliepa kha, pha eima tah
vei khiahta cha, Hla Bu tawhta tlâ eima thy awpa a pha. Biehmia liata, “Eima
Missionary nawh hla paliepa nata taopazy deikua a châna (origin) hawhta so pakhuapa
a châ laih nota, hla thokha Mara reih â do lei tu hapazy deikua padopa a châ”
tahpa ta â roh. He ama padopazy he a origin nata moh sih la yzie â lyu khai rô
thlâh hapa ama châ. Thokha lia chhochhi cha, eima Missionary nah Mara reih ama
hmâpa he tlao eimâ pha leipa a lyu.
7th Edition he Rev. A.B.
Lorrain Foxall a hro nota Edition pua hnôh chaipa châ ta, he he ano chhao ta
reipasipasuana hnei leipa ta â pyhpa châ ta, he he a origin hawhta kei cha ei
pachâ, Kô 1967 liata a pua. Eima puhpa he kô 1977 liata miah â pahâ sai. A thi
tawhta kô 1978 pa liata 8th Edition he papuapa châ ta. He Edition
tawhta hla bie he panano pathaopa châ ta, eima Missionary hla taopa thokha eima
thy pathao pâ hra. Eima puhpa Vailipaw kha eima râh liata a y awpa chhao eima
vaw khoh lei daihmâpa kha a châ. He kyh he Mara
chԩbu a puapa sâkha liata chhao hmô awpa a y.
Eima
Missionary sahlao hla bie pananopa cha, kyh hro ta soh haw sih la, Rev. R.A.
Lorrain hla zydua he, 194 a y tahpa Biehmia liata â roh khai. Hezy hry tawhta
thokha thy lymâ pi ta, tahmâ cha hla 113 deita eima sopa. Rev. A.B. Lorrain
Foxall hla 54 tawhta hla 6 thy heih pi ta, tahmâ hla 48 deita a y. Eima Pihnô
Rev. L.M. Tlôsai hla deita he a ualua hawhta hla 27 cha a y. Miss Irene E.
Hudley hla sâkha chhao eima thy ha hra.
Amah
la paliepa eima pananopa cha roh khai tiah’pa châ leipa ta, amah la taopa
cheingei eima pananopa thokhazy he moh tua sih la-
(a)
‘Ryureina
lâ sie, hroh tlâh châ vei’ (No. 366. 7th Edition) He he 8th
Edition liata thy hapa kha, 9th Edition tawhta so pathipa châ ta, a
hla bie he eima moh khiahta la thata ânano.
(b)
‘Ei paw nâ ota ei khy aw’ (No. 154. 7th
Edition) He chhao 8th Edition liata thypa châ hra ta, 9th
Edition tawhta so pathipa a châ. A bie thata pananopa a châ hra.
(c)
‘Lyurâhhripa nata keima’ (No. 361,
&th Edition) 8th Edition liata thypa châ heih ta, 9th
Edition liata so pathipa châ ta. He hla he cha a biepa he panano tlâ leipa a
châ. Anodeikua cha 7th Edition & 9th Edition liata
châh 7 a ypa kha 10th & 11th Edition liata cha, châh
12 dua a châ ha bao. A chhâpa pahnopa châ vei.
(d)
‘Khazohpa chhypa ta’ he chhao he 8th
Edition liata thy heih pi ta, 9th Edition tawhta pahlao pathi heihpa
a châ. He chhao he Edition hropa zydua liata châh 7 sai y ta, 11th
Edition liata deikua cha châh 6 deita a y heih.
(e)
‘Vâ pahy ta ei hmô’ (No. 413, 7th
Edition) chhao he 8th &9th Edition liata thypa châ
ta. 10th Edition tawhta pahlao heihpa a châ. 8th Edition
tawhta eima Missionary hlazy he pananopa nata thy pathao lymâpa a châ.
(f)
‘Mothlih tla ta achhaihna y aw vei’
(No. 323 7th Edition) he 8th Edition liata cha thypa châ
heih ta. 9th Edition tawhta dei pahlao lymâpa a châ taraw. Anodeikua
cha, 7th Edition liatahpa kha châ khao leipa ta, châh 6 a ypa kha,
châh 3 deita tlâ châ ha ta, cha chhao cha a hla bie phie pananopa châ heih ta,
he vâta 7th Edition liatahpa he Rev. R.A. Lorrain paliepa châ, 9th
Edition tawhta a chô lâ zydua he, Rev. R.A. Lorrain paliepa hawhta ro awpa châ
vei, mo hropa paliepa a châ ha.
(g)
‘Khih deih ta awhsi a diapa hawhna cha’
( 240. 7th Edition) He he cha 8th Edition chhaota thy
khao leipa ta, a hla bie dei a panano pâ laih. 9th Edition ta panano
pathi heih ta, cha ualua ta 10th & 11th Edition liata
cha so lymâpa a châ. He hla heta eima Missionary sahlao ama hria pasanazy miah
patheisa ta, palôhlie â chhih ngâsâ. He vâta 7th Edition liatahpa he
a origin chaipa hawhta ei pahnopa vâta Edition thiehpa liata eima pahlao heih
awpa a châ khiahta la, tahpa vâta a bie ei vaw roh-
1.
Khih deih ta awhsi a diapa hawhna cha,
Ama
khaihna cha noh thlaraw lia lei;
Cha
hawh khizaw hriapasa tawh sie khoh pi,
Eima
taona kyh vâ theipa ta y.
Eima taona kyh, eima taona kyh,
Eima taona kyh vâ theipa ta y;
Cha hawh khizaw hriapasa tawh sie
khoh pi,
Eima taona kyh vâ theipa ta y.
2.
Miah ama vâ ma. Mo hro miah thla hra
la,
Lyu
eima tu chiehpa ama hria aw;
Y
chi tu p’enawh hriapasa tawh sie byuh,
Eima
taona kyh vâ theipa ta y.
3.
Hro chhôh bie hmeiseih eima reipazy kha,
Khizaw
liata chi eima tupa dei;
Hezy
sie laih aw, keimo miah my khai no,
Sâh
hriana theizy eima tao no chhao.
4.
Hy miah Pachhatuh lôsôhzy pakhy no,
Thapha
lakho thlarawpa hmô tawhta;
Cha
ti ano deichhy p’enawh ngâchhihzy,
Ama
zydua ta theipa ta y khai.
Mizoram
Press nata Baptist Awnanopazy cha ama Missionary hla bie he biekawh (word) kha
chhao pananopa khoh veih ei. Pamosana hla sâkha No. 130 –na, ‘Isu Vânah a awm
a, Khawvelah zuk lo kal a’ tahpa hla, Puhpa Ch. Saprawnga ta a comment dâh cha,
“He hla hi Zosap te sak lar ber a ni a, a thute paw a la sek teng tawng hle hi”
(Ka zin kawng; Page 35) tahpa ta a roh. Keimo châ sih la eima panano khai heih
thlyu aw. Âmo deikua cha ama Missionary hla, 148 a ypa he a ualuata sai ta ama
soh. Ama padopa y chhôhpa cha, ‘Isu’ he ‘Isua’ ama tah.
4.
HLA
MIAKHA BIE Â LYU LEIPA (Thokha) :
(a)
7th 8th 9th
&10th Edition : Vâ lia ao rôhnahpazy chuh.
11th Edition : Vâ lia ao
rôhnah pyu paro.
(b)
7th 8th & 11th
Edition : Hrona viahchhâ Beipa ei chheih mah y.
9th & 10th Edition
: Hrona viahchhâ Beipa vaw raih mah y.
(c)
7th Edition : Zisu mohta
hyrai pahkhu paneih tyh.
8th
9th & 10th Edition : Zisu moh ahyrai pahkhu paneih
aw.
11th Edition : Zisu mohta moto pahkhu paneih aw.
(d)
7th Edition : Beipa ta
chiahmie a tô nota daihti a lei na ta.
8th
Edition : Beipa ta chiahmie a tô tita daihti y khao aw vei.
9th
& 10th Edition : Beipa ta chiahmie a tô tita daihti y khao aw
vei.
11th
Edition : Beipa chiahmie a paro tita daihti y khao aw vei.
(e)
7th Edition : Khataihlâ rain
oh a chhi chhyh.
8th
Edition : Khataihlia rai noh china maih.
9th
& 10th Edition : Khataihlâ rai noh china maih.
(f)
7th Edition : Khaihna tuah
thlai vaw tuah muh vy.
8th
Edition : Khaihna cha tuah para muh vy.
9th
& 10th Edition : Khaihna tuah, hy thlai tuah teh u.
11th
Edition : Khaihna cha tuah para teh u.
(g)
7th Edition : Pachhatuh ota
akhy muh vy. He hla chhochhi cha, Edition to, 7th, 8th,9th,10th
& 11th Edition zydua Rev. R.A. Lorrain paliepa nahta a lyu tlâ
leipa ta, Edition zydua â nano khai.
5.
HLA
NUHBY SO DO LEIPA.
11th
Edition liata hla nuhby so do leipa cha nuhby 619 –na he, ‘Khazohpa byhnâ
pietuhpa nata ‘Pakhyna tawh eima pai ti’ amâ hly. ‘Khazohpa byhnâ pietuhpa he
nuhby hnei vei.
Index
liata châhnawh (Alphabetical order) â pazinazie taopa alyu vei. 10th
Edition Index liata, ‘NG’ he ‘E’ a pazipa ta sopa a châ. 11th
Edition liata dei, ‘NG’ he ‘N’ pazipa ta tlao sopa a châ heih.
Rei
awpa a hluh kaw, moh pasia awpa a hluh ngâsâ hra.
6.
HLA
PAHLAO, PAHLAO LEI KYH :
11th
Edition Biehmia No. 4-na liata â rohpa he â do kaw. Eima Hla Bu liata hla
hluhpi he cha eikha dâhdei chhao eima sa beih leipa sai châ ta. Khahawhpa kha
cha Committee ta ama thy lymâ tahpa roh ta. He palôhrupa vâta eima Missionary
sahlao hlazy chhao thypa a châpa hawhta pahno na ta. Chavâta khahawhpa hlazy
kha cha, taotuhpazy saiheina vâ tlyma, hmia mona vâta tlyma, khokheina vâta
tlyma kâ eimâ pachhiesa awpa châ leipa ta. Khazohpa reithaina, palyupalihna Hla
Bu a châ, tahpa pahnona chôta, pahlao lei awpa he a pha.
Anodeikua
cha tlâ tlyhny leipa ta, Hla thiehpa Bu, Tonic Solfa chhaopa hnei thlâh ha pi
ta, he liata khôpa châ sala. Sa beih leipa hlazy cha, Awnanopa motor ô heta
pahno thei khai thlâh ha pi ta. Anodeikua Hla Bu nuhby a vaw chyh via ha awpa a
châpa vâta, eima Missionary sahlao hla eima siesai hapazy kha cha a hluh thei
chaina hawhta tlao khô sih la.
Kheihta
rai châ sala, Edition thiehpa, (13th Edition) vaw pua awpa he cha,
Joint Literature Committee, ECM & CCIM heta riahpha kawpa nata â do thei chaina
hawhta ama hria awpa eima hnabei a seih.
7.
AHAWNA
:
(1)
11th Edition Biehmia liata 1st
to 4th Edition zy he eima Missionary Rev. R.A. Lorrain hla paliepa
sai châ ta, tahpa a paliepa sai châ leipa ta, a taopa a y hrapa vâta, roh pado
awpa ta ahawpa a châ.
(2)
Rev. R.A. Lorrain Hla 194 tawhta Hla 63
thypa châ ta, 10th Edition liata Hla 131 a y. He hla 131 tawh Hla 18
thypa (ie, 10th Edition Nuhbyzy 39; 84; 87; 90; 103; 212; 239; 263;
268; 351; 359; 448; 491; 517; 566; 572; nata 574) zy he a châ. Chavâta atahmâ 11th
Edition liata cha Hla 113 tlâ sopa a châ.
He
vâta Hla 63 eima thy hapazy kha cha, a copy chhao hmô awpa ru kaw bâ thei ta,
10th Edition liata Hla 18 pa chhâ he cha, khô pathipa châ sala tahpa
ahawpa a châ.
(3)
Rev. A.B. Lorrain Foxall Hla he, 10th
Edition liata Hla 54 y ta, he hla 54 tawhta hla 6 (ie. 10th Edition
Hla nuhby – 83; 102; 237; 238; 278 nata 427) zy he thypa châ hra ta. Chavâta 10th
Edition liata eima Missionary nah hla a ypa, 11th Edition liata eima
thy hapazy chhâ he cha, 13th Edition vaw pua awpa liata cha
pahlao/khô pathi khai awpa ta ahawpa a châ.
(4)
Rev. L.M. Tlôsai Lorrain Foxall Hla 27
–pa deikua cha thypa châ hraoh leipa ta, aly’pa a châ kaw. Anodeikua Miss Irene
E. Hudley hla, 10th Edition liata nuhby 462, ‘Ei pahnopasia Zisu kei
eih’ tahpa thy hapa chhao he, khô pathipa châ heih sala tahpa he ahawna a châ
heih.
LITERATURE : CHIPHO ABOHNA HLEIDY
~ Robert B. Syuhlô
Indian Sociologist mohpathâh kawpa, MN
Srinivas ta mohchho sâkha, ‘Westernisation’ tahpa vaw papua ta, a chhopasiana
dâh ta cha, ‘Westernisation cha British
ta India kô 150 hlei â vao chhôhta India Chyhsa a thaiso viapazy ta British
hrozie kyh totie liata amâ mopâna khana a châ e’ vaw tah ta. Cha notla
Phopi hrozie hâ alana chata India râh,
zohna ta a khu haipa cha aphana lâta chhihthapa ta, ama nôchâ hrozie
atobina dâh deita a mopâ leipa ta, ama hmo pasôpa (Value System) zy cha ama hro liata vaw la pangia ei ta. Notla
Phopi Literature liata pasaiphapa - _William Shakespeare, Rousseau, Machiavelli
nata Russian Literature Khizaw liata pasaiphapa Leo Tolstoy-zy_ nata mo hropazy
bie ropa ama reipazy nata ama theipazy chata âmo liata athata raihriapa ta,
novâhna/ahrana (Enlightenment) vaw tlôkhei ta. Notla Phopizy hmo pasô chaipa,
ama Literature liata a liahlôh chaina su atotuhpa, Khotalaina (Liberty), Chyhsa
zydua he araohâh khai awpa ta taopa eima châ (All men are created equal) tahpa
sypahmaohtuhpa ‘Equality’ nata adyhryh kawpa ta laihzaolaona (Fraternity)
chata ama palôhrupa pahnie ta, a chhihtha ngaita kaw.
India
râh liata Taopathina (Reformation), India khotalai n’awpa ta zawpi hriaparaohna
(National Movement), Râh kyhpachâna (Patriotism) nata Pachâna thiehpa (New
Intellectual Thinking)
thlihpipa kô zabi 19-na liata vaw pathlipa zydua kha notla phopi Literature ti
pahsopa ama dopa tawhta vaw y pathaopa sai a châ tah ei sih la reichhei tu
thlyu aw ma pi.
Europe râhhlypi liata ahrana rônahpa nata
khizaw panano khai hatuhpa, ‘Rennaissance’,
‘Europe Pihpathina/Pih chaneina’
ama vaw tah tyhpazy chhao kha Literature tawhta avaw thaotôpa na a châ tah
leithei aw ma pi. Thaina, pahnona nata sona, chi nata pho kyhpachâna liata
Europe râhhlypi liata pho to chi tozy cha avaw hra chaimâh ei ta, pho rônahpa
nata hmotaotheipa lâta amâ vaw lie haw!
He Rennaissance he kheihta avaw
thaopa ma a châ tly i? Kô zabi 15-na
rachhôh liana khata, hlâno chi so pho sopa, Greek nata Latin-zy ta ama bie nata
hla (Literature) ama vaw ropa, chati-kôsy palâhâh leipa ta a ypa cha, Europe
râh liata pasôpa ta achu chaimâh ei ta; Chi nata pho thapasana, chyhsapa
zachhihna nata hmahsiena cha Chi nata Pho thapasana dopa tawhta a kaw thaotôpa
na a châ, tahpa Greek nata Latin Literature tawhta amâ vaw chu na daihti nata
pahnona daihti liata la, ‘A hrana’ (Awakening/Enlightenment) âmo liata
patlôsapa ta, Khizaw liata pho rônahpa nata hmotaotheipa lâta amâ vaw duahpapua
hapa a châ.
British ta India râh rônahpa âvao nona
khata, India râh liata sôh nata thih, chyhsapa apahrâpa zydua khata, British
sawhkhâ châbu sona byh liata Châbuzy kha _a vaw kho chahcheita vei ama vaw tah
tyh cha maw!_ English Hla nata Bie liata pawhrâh chaipa hry liatahpa, Geofrey
Chaucer, William Shakespeare, Rudyard Kipling nata mo hropazy cha British
sawhkhâ ta nohtla tiah leina râh liata ama Beinarâh (Empire) hlâta ama sôh via
vaw tah tyh ei ta. Ama râh avaopa hry liata amâ palaina chaipa nata Britons
hmotao theizie palâsatuh chaipa ta ama vaw reih tyhpa, India tlai chhao he
hmahta, ‘William Shakespeare nata a ri
awpa châ ha mawh sala, Shakespeare eimâ tlyh via aw’ ama vaw tahna ama tah
cha maw! Literature hmotaotheina ama vaw pahnopasia ngaita kaw tlai na!
Khâpa vâta he tlupo ta ama bie nata hla a
thaipazy avaw pasôpa ma ama châ tly? Literature hmotaotheizie la ama vaw
pahnopasiatu ha. Khizaw tyhreihna nata nôpo pachârôhna hry tawhta amâ nyuna
cha, ama bie nata hla vaw châ ta. Adyuhna liata tiahpa ta ama y nota nata
daihnypa ta ama y no chhaota, thathiehpa nata hnabeiseihna thiehpa chhaota amâ
kaw duah papua heih theina cha, ama Literature pyly a châ. Khotalaina ama
tlaichhai nota Literature liata hmô ei ta, ama ti nata râh hneirôna nata ama
râh ta â vaopa râhzy tawhta sôh nata thih ama la pangiapazy chata thlalôhna pie
thei leipa ta; ama bie nata hla liata pylyna amâ chhai ha heih tyh.
PB Shelley, Hla nata bie khizaw liata
Awhsi khaih ngaitapa pakha khata, “Hlaphôh
tu thaipazy (Poets) he â lâ leipa liata khizaw dâh nata phôh a taotuhpazy ama
châ” vaw tah ta. Ama bie nata hla,
ama châ ropazy chata a râh zawpi hro taopathi ta, ama chi nata pho
laiseihna kyh liata chhâhchabi hmiatua chaipa – reih pabohsa ta, ama pachârôh
nôpona daihti liata amâ chhai n’awpa ta ama bie nata hlazy cha hmâh tyh ei ta.
Cha chata thathyuna, tiamana, riahphana, adona nata ngâchhihna chhaota râh
chakao khohna a sapapua tyhpa a châ. Chi nata Pho ngâchhih leipa nata
riahchhiepazy ta Hla nata Bie phapa hnei beih veih ei.
Mara sawzy chhao eima pikheipa Reih
cheingei ta ‘Châhnawh’ eima vaw hneina chhao tahmâ cha kô 100 hlei tlai a vaw
pha ha bâ hra. Châhrasala, khâpa duahmo liata e eimâ duah tly ? Hla nata Bie,
châ ta ropa eima hnei hluh leipa vâta vei mâ atahmâ taihta zyhna kyh liata
chhao rai châ sala, â phawhlawpa ta eima y thlâh ha chy vei ? Hla nata Bie
phapa rei awpa eima hnei leipa vâta vei mâ chi nata pho liata eima sia thei mâh
vei ? Literature liata eima sipasa kawpa vâta vei mâ pitloh thlâh ha tlôh ta,
hawtipa reih a cheihpa eima châ vei i? He vâna heta vei mâ eima reih he a
leidia hai vei tly i?
Chi hro pho hropa Literature ahlyna chôta
la, râh rônahpa tlô leipa aw pi ta, chi nata pho liata sia aw ma pi.
Eima reih a leidia ngâhaipa chôchâh
liata, “Chata vâ, khata vâ” tahpa ta a ei ngâ hra ei sih la, a liahmaripa
deikua cha, “Literature liata na eimâ vaw hnai tu ha” tahpa pyly he a châ ha
tyh.
He deikua thlahlôh â vaw chhih kaw - Eima
reih cheingei ta ropa, Marapa pachâna tawhta puapa hla nata bie, Marapa saina
tawhta ropa nata Marapa chhôhso liahmaripa tawhta a puapa pachâna aphuahluahpa hla
nata bie vaw y pathao ha ta, he ahrana mei a ia ngâpa he, a ia pazao lymâ
theina awpa nata, Mara Rennaisance
patlôsa awpa ta, Mara thyutliapa, mylâ ta eima râh nôpaw a kaw châ awpazy,
thapi phia lymâ chyu suh vy..
Mara reih rozie dopa
Thao
(m) : Theihluh a thao.
(Adj)
Thao(r) : Tho chhyh a thao. (Verb)
Thaoh
(d) : Tilih tawhta a thaoh,
(Verb),
A thaoh ta nota na reih leipa vâta a châ. (Adverb)
Thai
(m) : Châ a thai kaw (verb)
Thai
(r) : Thai a sa (noun)
Thaih
(d) : Ti a thaih (verb)
Thyu
(m) : A thyu haw (verb)
Thyu
(r) : Sôh thyuna a y aw. (verb)
Thyuh
(d) :
Thei
(m) : A kô liata a thei
y vei. (Noun)
Thei
(r) : Tao thei
vei (Verb)
Theih
(d) : Sahroh ta amâ theih
tyh (verb)
Thia
(m) : Thiapawh â vy (Adv)
Thia
(r) : Ti ta a thia
(verb)
Thiah
(d) : Lihkoh ama thiah
(verb)
Thie
(m) : A thie ama hlaoh (Noun)
Thie(r) : Seih ama thie (verb)
Thieh
(d) : He poh he a thieh
kaw (adj)
Thua
(m) : Thua a châ (noun)
Thua
(r) : Siphiah ama thua
(Noun)
Thuah
(d) : A phei a thuah
(verb)
PALÂ TIPO THÂTIH
~ Puhpa K. Chatlai,
Tôkalô
Kô 50 a khô hapa rakha tawhta atahmâ kô
2021 likah liata Palâ Tipo thâtih roh thei awpa ta hnatlâna phapa na pietuhpa
eima Khazohpa hnohta alynabie ei reih. Tlohlei kawna chôta nata ei phana nata
ei pahnona rakha ta Palâ Tipo thâtih he ei vaw rohpa a châ.
Palâ Tipo yna su nata Lyuri
bâhkhâh thâtih tlâhpipa:
Palâ Tipo he Phurâ nata Tôkalô likah âkhona liata a ypa châ ta, Tôkalô tawhta
Phurâ lâthlôh Agriculture Link Road kiahpâh liata a ypa a châ. Tôkalô khih tawhta
6 km râchhôh âhlapa abyna su liata, lâlai kiah liata a ypa châ ta, a Tipo chhôh
liata râh ahneipa rakha ei pahnona dâh hetana
heta a châ. Machâ viapa nata hmo yzie pahno viapazy ta maniah ama chhona
dâh cha; Palâ Tipo cha Tôkalô râh, Palâ râh chhôh liata a ypa Tipo a châ. A
Tipo yna su hmeiseihpa cha Salyu Chavah (River) tihnawh chhâna abyna su liata a
ypa a châ. Lâthlôh pipa tawhta 1 km râchhôh ta â hlapa a châ.
Palâ Tipo chhôh liata hmohrohneipazy
nata Tipo chô liata zôhri âzawhpa ahna ahneipa Water Lilyzy chhao taihta a y : A chhôh Tipo liana heta hneirôhna chi
nano nanopa y ta, kô 1980-1990 rachhôh liata cha Tipi chhôh liata Parihpi
Lôhnah (Diamond) ahneipa y ta, cha Parihpi Diamond a hneipa cha zâ dawh 6:00
p.m tawhta zâ dawh 10:00 pm taihta Tipo chhôh zydua âkhiekhâ ta, a chahlô tyh.
He lia heta a khaihna dâh cha zâkhano ta Torch Light Cell-3 pa Eveready Battery
1.5 Cell khaihpa hawh tlaihta a khaih tyh. Chatanachata Tipo chhôh zydua cha
âkhiekhâpa ta a chahlô pariepa khâ hmô tyh pi ta. Khâpa leipa hmodâh chalei
awpa ta Phura lâ eima viasa sahlao ta eima sie vaw kua heihna daihti âchhyh nahta
la mopha kawpa ta moh tyh pi ta, khih lâ siena châh chhao rao/pahno thai khao leipa
ta cha Parihpi Diamond ahneipa cha eima moh tyh. He daihti no rachhôh heta cha
keimo sahlao he sapa kôta kô 15 rachhôh eima châ.
A khaih pha ngâsâ. He Diamond ahneipa
Parihpi he âkhiena daihti cha a chavei nata chachâh ta Parihpi hropa miapalih
miapangawh raihrie ta ama pazi tyh. A mopha ngaita ta, kha daihtizy kha pachâ tyh
na ta, palôhlie âchhih kaw tyhpa ta ei pahno. Chô Khazohpa hmotaopazy he no-âh
âchhih hmeiseihpa ta ei pahno. He Palâ Tipo liana heta kô 1990-2000 likawh taih
rakha liana khata Masiah (Elephant) zy chhao hmôpa y parie hra ta, ânano kaw
hrapa a châ, he Masiah sahlaozy he ama thi âdaih/ama thi chyta Tipo lâ cha
pangaipa ta Tipo kiah liata thi ei ta Tipo chhôh lâ ama tla syulyu ha tyh. Palâ
Tipo he Indian Zoological Surveyor zy chhaota vaw mohpasia tyh hra ei ta, Palâ
Tipo chhôh liata Masiah naohzy Parih chi nano nanopazy ama y tahpa ta reipa a
châ.
Tipo râh chhôh liata Pazu Pavawzy he chi
nano nanopa y ta, Varâh zaw sahlao sypangawh-zakha likah heta ama chahlô tyh.
Keimo chyhsapa Tipo moh awpa ta eima siena daihti lia chhaona heta Varâh zaw
sahlao ta Tipo ama chahlô haipa he hmô awpa a y ngâthlâh ha tyh.
Tyhphy chyhpa chi chhao hluh kaw ei ta, a
zaw ta ama y tyh hra. Tawhla Ti Pavaw chi nano nanopazy chhao hmô awpa a hluh
kaw. Tipo kiah zydua he Bôhchhieh ta chadô khai ta, cha kô rachhôh cha
1985-1995 a châ. Cha no rachhôh cha Chô Khazohpa kuhria ta hawhta a yna daihti
a châ.
Tipo chhôh liata Zôhri ahna ahneipa cha
Tipo chô zydua liata âzawhpa ta Tipo cha khu ta, Chô Khazohpa ku hria a châna
hawhta a pangia/palyupalih ngaita. Atahmâ taih chhaota hmô theipa ta a y hra
Water Lily chhaota. Abeipa Khazohpa hmotao rônahzie he Palâ Tipo hneirôhnazie
heta a chhopasia ngâsâpa ta ei pahno. Kô 15 eima châna daihti ta cha he Palâ
Tipo su he keimo richâh kha viapa sahlaozy cha Saturday nohta Tihâh/Âhmie
lasipa tluana daihti ta eima hmâh tyh. Tihâhzy a kiah liata a ypa cha Ridy, Meibu, Âkha , Iahtlâ, Chhyhkao, Theisaihpa,
Theipawkiahpa, Dynô etc. cha leipa chhaota Ngadipa Tipo chhôh liatahpa cha
Keipa ta eima thua pâ ty hra.
Cha no rachhôh cha Rest House miakha y ta,
cha cha Tôkalô daih lâta a ypa a châ. MADC ry tawhta Balyh Tho ta taopa miakha
y ta, cha no daihti liana ta cha Siaha lâ tawhta eima Politician C.E.M, E.M etc
nata Official hropa D.C, B.D.O nata Tourism tawhta Tipo moh awpa ta a vaw tlô
awpazy ama y khiahta cha Tour eima hmô khiahta cha Students, Head Master,
Teacher nata Hlasa thaipa thokhazy chhaota eima za ydy tyh.
Tawhta hmo miakha ama reih tyhpa Tipo
asaih nata yzie ahnei hmeiseih hra. Tôkalô daih lâ a saih khiahta cha Tôkalô
baih lâ Kahrao hriabu a chahra/a hluh. Palâ daih lâ a saih khiahta cha Palâ lâ
kahrao hriabu a hluh tyh hra. Cha leipa chhaota Vahia daih lâ a saih khiahta
cha hri nah iah a hluh hra. Cha leipa chhaota he Tipo a saihna daihti liana
heta eima viasa sahlao ta sie pi ta, he Tipo saihpa hawhta âlâpa he a chô liata
zôhripa hna ahneipa athuzaona daihti tlao vaw châ ta, Tipo cha a yna su lâ eima
pangai/vawh nahta Tipo chhôh cha ti panôpa hawhta â lâ.
Cha leipa chhaota Palâ Tipo he chi thôh-3
ta y ta, atahmâ ta Marapa sawzy ta eima pasâhsa ngaitapa nata Mara Râh Thlalâ
ta a châ ngâhaipa Tipo he a Chahpawpa (Male) a châ. A mianona liata a chahnôpa
(Female) y hra ta, cha cha Mara reih ta a Pinô ama tahpa Tipo a châ. He a Pinô
he Tipo hawh tlaita ti âpa o ta, a chiatlao nienaohpa ta a y. He he Miepu lâthlôh
tawh ta Tôkalô nata Palâ râh lytlâh khô lâta a ypa Tipo a châ. Tawhta a tawtaw
a hnei heih hra. He he Tipo a Pinô khô lâta a ypa châ ta, he Tipo Pinô nata a
tawtaw râh chhôh liata Lyurâhhripa a pahrâpa deikua cha a hiachhie ngaita. A
kiah liata Khâchhao hna zy, Basuhzy y ta, chazy cha a su liata cha nie theipa a
châ khai. O lâ deikua â phao thei’pa châ vei. Âphao chhuahpa ta eima la/lyu
khiahta cha sie sie pita cha Basu thih nata Khâchhao thih lia cha eima tlô
pakhua lilaw heih tyh. Cha leipa chhaota Pasaihpha Sa aka thaipa thokhazy rei
dâh ta cha Tipo Pinô nata a Tawtaw yna su liata Râhsazy cha ka tyh ei ta,
châhrasala meitheilô a sievawna chhao
hmô thei veih ei. Ama reih leita ta khih/o lâ ama vaw tlô heih tyh.
A chhâ chaina liata cha he Palâ
Tipo he Marapa Râh hneirôna a châ hleikhô ta moto Marapa saw zydua chhaota
phahnai ângiah kawpa ta mohôh chyu ângiah hmeiseihpa ta ei pahno. Râh hropa
chyhsazy chhaota maniah ama uahva kawpa Tipo a châ hra. A hneituhpa châna he
khâchâ â thei thlâhna chôta Tipo chheipâh liata khih a ypa zydua nata Marapa
saw zydua chhaota Marapa Râh hneirôhna a châ tahpa pahno thlâhna chôta Râhsa,
Pazu, Pavawzy he pabohsatuhpa châ âchhuah chyupa ta Palâ Tipo he eima mohôh â ngiah/a
byuh hmeiseihpa ta ei pahno.
He leipa chhaota MADC Environment
& Forest Department hmahlana bie zyh chyu awpa ta eimâ hrua hmeiseih hra. A
chhâ chaina liata Chô Khazohpa Ryuto he alynabie reina châh pahnona chôta
Marapa manôh zydua ta apyh thaipa ta, Abeipa lâ khatino raita alynabie reih
chyu suh vy.
Mara reih
eima roh pado lei viapa thokha
~ HC. Malsawmthanga.
Mara Alphabet
Mara reih Alphabet â vaw thaotôna
dâh he eima pahno hra rai awpa ta a chyuta ta he hawhta ei vaw palâsa tua aw.
Mizoram nata Chin State (Myanmar) chhôh liata chipho hropazy Alphabet vaw hnei
pathaona kôzy chhao vaw palâsa na ta, Mara reih he uhthei chaipa a châ zie nata
Khazohpa ta hmia miah a vaw pasah laihna zie na pahnothei aw. Mara reih
Alphabet vaw tao kô nata taotuhpazy cha he hawhta a châ:
1). Capt S.R. Tickell – 1852
2). Capt Lewin – 1869
3). Rev. F.W. Savidge – 1908
4). Rev. R.A. Lorrain – 1908
Mizoram nata Chin State (Myanmar) liata
chipho hropazy Alphabet hnei kô nata taotuhpazy:
1). Mara (Capt S.R. Tickell) – 1852
2). Mizo (T.H. Lewin) – 1874
3). Lai (A.G.E Newland) - 1897
4). Laizo (Rev. Dr Herbert Cope) – 1924
5). Khami (Rev. Lyman Stilson) – 1949
Mara reih rozie liata eima
pado lei viapa thokhazy
Marasaw châro pahâhpa (writer),
pachutuhpa, Officers, NGO’s chhihtuhpa nata châthaipa â tahpazy taihta eima roh
pado tyh leipa hluhpi a y tyh. Châbu nata Châpaw (Article) thokha zy, Office
tawhta châ papuapa thokha zy, khih-liah liata Sign Board eima tawpa thokhazy
cha rei pahâh thei lei awpa taihta ado leipa a châ tyh hra. Mara reih eima rona
liata eima pado leipa alâluah viapa thokha vaw palâsa tua ei sih la.
1.Nata, na ta, nahta, nah ta: A hmâ n’awpa reizie ta pazao awpa
nata pazaolei’pa; ‘h’ bai awpa nata bai lei awpa ta yzie a hnei khai. Pamosana
tawhta eima pahnopasia thei aw:
1). Byhnâ nata Beibei; alyna nata
hnabeiseihna etc (Conjunction)
2). Lyu lâ sie na ta; pati nie na ta etc (Pronoun)
3). Kei ei sie ha nahta cha ano â vy aw; a kho lei nahta cha tao n’awpa y vei etc(Verb
baotuhpa/Adverb of time/Conjunction)
4). Nah ta thei pi ta; England nah
ta cha he hawhta ama tao tyh etc (Noun &Pronoun)
2. Pi: ‘Pi’ he Pronoun nata Verb châta hmâpa liata cha khei hawhpa
biesâ (word) nata hmahta pazao lei awpa châ ta; pazao n’awpa kao he a chyhta
deita a y. He hawhta pamosana vaw tao tua sih la:
1). Sie ma pi; Sie pi ta etc
(Pronoun)
2). Hawsaih ama pi tyh; he chyhsa he a pi kaw etc (Verb, Adjective/Adverb)
3). A pipaw kaw na; pitlohpa, eikhapita etc (Adverb)
3. Châhrasala/châ hra sala; anodeikua/ano deikua: Châhrasala nata
Anodeikua zy he Conjunction châta hmâpa liata pazao khai awpa châ ta, Pronoun
chhopasiana lia deikua pazao lei awpa a châ. He hawhta:
1). Khoh na ta, châhrasala hnei thei va na; Pha taraw
vei, châhrasala eima khoh pyly etc
(Conjunction)
2). He paw he M.A châ hra salathai tu vei; He alô he châ hra sala ei pakei pyly aw etc
(Adjective)
3). Sie awpa tah pi ta, anodeikua sie khao ma pi; Pha taraw vei,
anodeikua eima khoh ha tyh etc
(Conjunction)
4). Kei sie na ta, ano deikuavaw sie vei; He nô he pha ta, ano deikua kha la pha vei etc (Pronoun)
4. Vana: He liata ‘na’ he Pronoun châ ta, pazao lei awpa a
châ. Noun nata biesâ hropazy lia deikua
pazao awpa a châ. Pamosana ta:
1). Sie va na; Khoh va na etc He
he Pronoun châ ta, pazao lei awpa a châ (Computer liata eima chhuh (type) tita
‘Van a’ tahpa ta Automatic Correction y tyh ta, he he pado tyh â ngiah).
2). Ngiapâna, Phana, Narô etc
5. Châta, châh ta, châhta: He chhao he eima hmâh pahlao kaw tyh. He
hawhta pamosana tao sih la, eima sia thlâh ha aw:
1). Keima châta cha a pha kaw; Râhsazy châta
cha sôh vei etc (Postposition)
2). He he Parih châ ta; He he Vao châ ta etc (Adjective)
3). A châhta ta cha ei charei tyh hra (Adverb of time)
4). Ei hnei lei châh ta (Adverb of time)
6. Einâ/ei nâ; eina/ei na: He chhao he eima pazao chakhyh khai
thlâh ha tyh.
1). Ano ta la einâ thei ngâthlâh ha tyh; Eina
my ha chi ma? etc (Pronoun)
2). He he ei nâ a châ; Chho ei na ta
etc (Noun & Pronoun)
7. ‘Yu’ he chyhsa thokha ta a hmâna eima pado lei kaw. Pamosana ta:
1). A lyu tah awpa liata, a lô
tahpa zy;
2).Lyu lâ ei sie tah awpa liata,
lô lâ ei sie tahpa zy;
3). Palyupalihna tah awpa liata, palôpalihna
tahpa zy etc
8. ‘bi’ nata ‘bie’: He chhao hih thata eima hmâh pahlao hra. ‘Bi’
he cha ‘Ei moh bituhpa cha Laila a
châ; He su he AOC Vaih tahpa ta ama bietc
tahpa liata eima hmâh. Bihrai tahpa zy, bi nata hla etc tahpazy he a do vei. He
liata cha ‘Bie’ tahpa hmâ awpa a châ. ‘Ie’ hmâna he a pahnothai mâh leipa eima
y hôlôpa a lyu; thokha ta ‘thiehpa’
tah awpa liata ‘thipa’ tahpa a hmâh
thlâh ha chypa chhao eima y.
9. (’) so byuhna kyh: Apostrophe (’) he soh leipa ta châ eima roh
thei taraw nota châropa rei pha via n’awpa nata rainao via n’awpa ta eima hmâh
tyh. He hawhta Apostrophe hmâ n’awpa biesâ hmâh tlôh pi ta, a sona awpa eima
pahno khao lei nahta cha eima châropa kha a do khao vei tahna a châ. Pamosana
thokha vaw palâsa tua ei sih la:
1). Hlaotloh theina awpa ta –
Hlaotloh thei n’awpa ta (nawpa ta tahpa ta eima roh thlâh ha tyh)
2). Pahno thei awpa châ vei –
Pahno thei’pa châ vei (theipa tahpa ta eima roh thlâh ha tyh)
3). Tao beih aw va na – Tao beih’ va na (beih va na tahpa ta eima roh thlâh ha tyh)
4). Tao hra awpa a châ – Tao hr’awpa a châ (hrawpa tahpa ta eima roh
thlâh ha tyh)
10. ‘A’ nata ‘Â’ bie hmia liata pazaopa (prefix) nata a hnôh lâta
pazaopa (suffix): He he aphapa ta pachâ pasia tua leipa ta cha hmâ chhei a
vaw nao kaw. He hawhta pamosana pie ei sih la eima sia thlâh ha ngyu aw:
1). He hmo he apazaopa a châ; he hmo he a
pazao vei.
2). Apôhkhana a peimawh (â ngiah) kaw; He nah he a pôhkha thei veih ei.
3). Aly kawpa ta y teh; A ly vei.
4). Aphapa ta y teh u; A pha kaw.
5). He hmo he angiana rai hnei vei; He hmo he a
ngia tlai vei.
11. ‘Â’ he thata eima hmâh pado lei pathao ngâkaw: He chhao he
kaokâh reih ado leipa tawhta a râh vaw kawh laihpa châ sala a lyu kaw. A hmâna
hluhpi a y nota a hmâ lei n’awpa lia taihta ahmâhpa eima hluh kaw. Pamosana ta:
1). Apakhyna (Âpakhyna)
2). Achhyna (Âchhyna)
3). A ly â chhih kaw (Â ly â chhih
kaw)
4). Eima châ ly (Eimâ châ ly)
5). Amâ ly kaw (Âmâ ly kaw)
6). A vy teh u (Â vy teh u)
7). Angia pasaipa châ vei (Ângia
pasaipa châ vei) etc
Reih hropa ta phopa Mara
reih
Reih hropa ta a pho hapa Mara
reih/mohchho a hluh kaw. Mara reih liata a y thei ngâsâ leipazy cha kao nanopa
ta soh’ sih la, a y thlâh hapa nata a y theipazy he cha hmâh thei lymâ sih la a
pha kawpa ta ei pahno. Hmo pachâ pazi hoh hlei leipa ta ‘A pha laih bao’ na’
sai eima tah thlâh hapa vâta, Mara reih ta phi chhyh thei awpa nata a y thlâh
hapa, alâluah leipazy pho hropa reih ta eima paphosa/padihsaosa khai ha tyh.
Tlaikao nah ta ‘Chiah’ ama tahpa he eima reih hawh tlaita eima hmâh tyh.
Pamosana ta: Ei nie khai chiah, Ei thyu
chiah etc. Mara reih ta he hlâta angia viapa ta hmâ n’awpa a y thlâh hapa
tlai; Pamosana: Ei nie khai ta/ Ei nie
khai dyuta, Ei thyu ta/ Ei thyu dyuta/ Ei tao khai sikhua etc. ‘A nuam dâh
la e’ tahpa hlâta cha ‘Â tluatlâ dâh la e’ zy tah sih la pha via ta, â do via
hra bao.
‘UAR’
tahpa chhao hih eima aoh liata â chhaoh via ngâkaw. He hawhna heta hmâh achhuah
lymâ sih la, a pha thai vâ ma?
1). Na Uar kaw na = Na parawpachaw kaw
na.
2). Atobina a Uar kaw = Atobina a
tlaichhai kaw.
3). Nâ tobina dâh khaw na Uar pâ tu ha =
Nâ tobina dâh khaw na laothao/laikhô pâ tu ha.
4). Uar kawpa ta hla sa t’u = Khopahâh
kawpa ta hla sa t’u.
5). Hla a sana dâh a Uar pâ dâh la= Hla a
sana dâha laikhô/laothao pâ dâh la.
Maw nah ta ‘HO’ ama tahpa chhao hih, eima reih khiama thyudyupazy pi ta cha
eima tah thlâh bâ he zaw. Mara reih a hneirôh dâh la vaw moh heih tua rai si:
1). Na ‘ho’ kaw na = Na lualâ kaw na.
2). Na hrozie hi a ‘ho’ tu ha = Na hrozie
hi â zawvaw tu ha.
3). A ‘ho’ tu chuh = A chyhnawh/nawh-raih
tu chuh.
4). Bie ‘ho’ tupa reih khao kha = Bie
thuthâ leipa reih khao kha.
He hawhna heta hmâh laih ei sih la,
Tlaikao reih hmâ ngâkawpa hlâta cha a pha via thlâh h’aw vei ma? A yzie a chhei
tlâ hlei rai ma? He tawhta a vaw lâpa cha Tlaikao reih hlâta Mara reih he reihkah
hneirôh via ta, ‘UAR’ nata ‘HO” tahpa he Mara reih ta eima biereipa nata taopa
reizie ta reikah nano nanopa eima vaw hnei thlâh ha tahna a châ.
Bie pachhâna:
He a chô liata eima vaw palâsa hapazy he
phie â do khai tah ngâh leipa na ta, ado leipa nata he hlâta pha viapazy chhao
a y thei aw.Pahruana hawhta pachâ laih ei sih la, â dopazy deikua thai achhuah
chyu sih la, hmâh chyu ei suh u.
“Reih
he chi nata pho abohna a châ”.
Ei châ ly kaw ei.
THOBUH
PHA NGAITAPA SÂNO
~ Machâ A. Beikhai
(1)
Thobuh
pha ngaitapa a pahtheipa.
(2)
Thobuh
pha ngaitapa a pahthei leipa.
THO BÔ CHHÂPA
(a)
Pahthei
awpa nata nie awpa.
(b)
A
nohdi ry lia a pahâ n’awpa.
(c)
O
nata a chheipâh pangia n’awpa.
(d)
Oxygen
mia pietuhpa.
He alei râh liata eima hrochhôh daihti
rei leipa liata, ABEIPA Khazohpa ta eima hrona dadieh kawpa miah pazao chy ta,
keih eima chakâ hai nota, â ngiapa, a pha chaipa, a lâluah chaipa eima
pathipalôh saduthlienazie hawhta ro (hnei) awpa âchhuahna eima hnei chyupa a
vaw châ. Cha nota thokô buh pha ngaitapa, athei nie awpa nata a nohdi ry lia a
pahâ awpa hnabeiseihna hneipa ta ama pangai nahta ama hnabeiseihpa hawhta
thothei nietheipa a pahthei leipa thokô buh angia ngaitapa he nohto eimâ
ngiapâna hro eima laiseihkhei haipa nata pakhopangapa ta eima za palâsa khoh
ngaitapa a vaw châ.
Eima hrona chiehlei ngaitapa na
hrôbieh ta, kô 47-a khô hapa liata, ei hawti nota, hru ngâ kawna chôta, Primary
stage ei zâ chu laih lymâna Pythôh (CL-III) kô 1973 liata eimâ chuna bu liata,
Paw Machâ kô-80 hleipa ta, sahdô chhôh lia chicheipa Theihiah (Iphô) daw a bô
haipa thâtih, Thyudyu pakha nata bie ama hiahrina nata amâ chhyna bie za
pahripaziah laih tua ei sih la, Thyudyupa ta, “Mahpaw, he Theihiah (Iphô) daw na bô ngâpa he nâma ta athei nie daihti
taih a ô thei’pa châ khao chi va, khazia na rie hiah nâ pathei ngâ kaw?” tahpa
bie a chho ei ta, he Paw Machâ karôpa ta âchhyna cha, satliapa hnota, “Pâpâ y, a châ tlai tarawna, kei he thothei
a pahtheina daihti taih a ôpa ta ei hrona a kaw châ khao aw vei, tahpa ei pahno
thlâh haw. Anodeikua la, ei tusaw nah nata samoh sahlâhzy chhâ liata vaw nie ei
sala tahpa ei saduthliena nata ei hnabeiseihpa a châ” tahpa ta â vaw chhypa
a châ.
Chavâta Machâ karôpa Mahpaw palôhru liata
kyhpachâna “hro” apabupa he atanoh
daihti liata Awnanopazy eima hmialâ châta saduthliena eima hnei haipazy, keimo
lia sona, novâhna eima hmâ haipa he mia taotuhpa miah hnabeiseihna lâpi achhih
haipa eima châna hro he kyhpachâna hro hneipa ta hmialâ tôh awpa eima châzie za
mohpasia laih awpa eimâ khokhei ngaitapa nata eimâ hruana a vaw châ.
Cha hawhna hra chata keimo, he alei chyhsazy
miah taotuhpa ABEIPA avâ Khazohpa ta a chyhsazy kyh miah a vaw pachâna chhochhi
cha khatluta a rônah aw tly? A sawchapaw matlupa ahnei chhôhpa chhao i thei
(tlaichhai) thei khao leipa ta, lei chyhsa zydua eima hro n’awpa ta, thina taih
kyhpachâna, Agape kyhpachâna, kyhpachâna mozohpa tlaina a vaw châ ei aw, lei
chyhsazy a leidia awpa pachhâ n’awpa ta a sawchapaw hneichhôhpa miah a vaw pie
pasai thlâhpa he, kyhpachana rônahpa, eima sapa nata thlahpa hro hnei n’awpa kyhpachâna,
kyhpachâna kipa, ano yna su lia eima pahrâ thei n’awpa ta miah azâ chhuahdy
thlâhpa he pachâ via tua rai ei suh u, he tlupo ta kyhpachâna rônahpa he Khizaw
kawh ngaitapa lia tlua hra ei sih la, hmô thei’pa y thai aw vei, avâ Khazohpa
deita he kyh miah pachâ ta, a sawchapaw hrona moto châta aza hlâ khaina he hla
phituhpa heta a vaw hmôpasia tlai na, tah lei thei’pa châ vei, leidia awpa eima
châpa miah a vaw pahronazie he a rônahna cha reithai tlâh Khazohpa a châzie,
lei chyhsazy hno aza paluahsa thlâhpa he Krizyhpa nata nothlah achhy hai chy
penawhzy pahno thai mâh vei hra ei sala, eima vâhneizie he thata a vaw châ
tlaina tahpa a thie viapa ta pahno chanei heih awpa a pasyu pi ta, eimâ hruana
a vaw châ.
Chavâna chata avâ
Khazohpa ky hpachana cha chhâ hluhpi a sie hapa nata atanoh daihti a hmâh
haipazy chhao pi eima daihti hnôh chaipa liata eima thaina, sona, novâhnazy hmâh
theipa nata âchu theipa duahmo liata eima y haipa he eima vâhnei pahchaina tlao
a vaw châ. Cha nota Khazohpa kyh miah pachâna, a sawchapaw Zisu Krista pasaih
ngaitapa ta Vâbeidyuchhai rônahna su za siesaipa ta, he alei chhiesana lia azupa
ta, a chyhsa taopazy eima hmô thei n’awpa ta, Keimo hawhta azâ taopa ta a panawhna ziezy pachâ chanei
heih tua ei sih la, a sawchapaw thisaih vâta, ano â ngiapâtuhpazy chhâzaw hrona
to thei awpa eima châpa vâta aly pahchai awpa eima châ nota, atanoh Khazohpa Kyhpachâna
a sawchapaw lia a za loh papuapa a chakanazie, â dyuhnazie ta Awnano hry lia eima y thlâh ha
tyhpa deikua la Khazohpa palôh pasasatuhpazy eima châzie atheipa ta pahnopasia
via heih awpa eimâ khokhei ngaitapa a vaw châ.
Chavâta ABEIPA Khazohpa miah a paduana
chhâ chaipa hlao patlohtuhpa eima châ chyu awpa a châ nota, thokhazy molei hmo
â heihsaipa ta hmo phapa tao hualuapa ta ABEIPA ama pazi hnolo tahpa pahno pi ta,
cha hawhta chicheipa Theihiah (Iphô) daw cha eima bô ha tawhta cha laiseih lymâ
ta, kô 3,5,7,10 etc a pahthei tyhpa hawhta a theipa cha eima châta laiseihna
eima sapa thisaih thatlôna nata hriselna miah pietuhpa eima sapa hro laisehna
châta eima nie tyhpa a vaw châ. Cha thokô nohdi ry liazy a pahâna châta hmâh pi
ta, eima o nata sahdô eimâ chhai nyuna châta zy, o nata o chheipâh pangiasa via
ta, ngiaryh chhao â chhih kawpa a vaw châ. Cha hleikhô ta ziza eima husona nata
syna oxygen miah pietuhpa etc a vaw châpa a châ.
Cha hawhna hra chata Krizyhpa
motozy chhao pi nohto eimâ ngiapâna hro a laiseih lymâ awpa eima châpa hawhta,
a thei pahthei awpa ta ABEIPA bie ta miah â hnawpa nata hnabeiseihna eima vaw
châ, “Keima liata y thlâh teh u, a chiah
cha krezôh liata a y thlâh ha leipa khiahta la, anodeita ta a pahthei thei
leipa hawhta, nâmo chhao Keima liata nama y thlâh ha leipa khiahta la pahthei
aw veih ei chi.” (Zhn 15:1-5) lia eima hmô. Cha vâna chata Krizyhpa dopa
cha laiseih lymâ aw ta, a thei pahthei hra aw ta Unawhzy châta kao nano liata
Khazohpa thlahpa nata amâ kaolâh vâta,
ABEIPA Khazohpa chhaichhi châta aza hmâh tyhpa a vaw châ. Thâtihpha ama
chakaona liata â parônahsa ta, byhnâ patosa ta, chyhsa tota pahnopa ama vaw châ
tyhpa a châ. Eima unawh heihzy châta kheihawhpa kyh lia chhâ tlyma, a mopâtlâhpa,
â chhaitlâhpa, thlahpalôh ta, ama Krizyhna hro deichhypa ta, tha patlôsa ta, ama
hro palaiseihsa ta, a baotuhpa ama vaw châ tyhpa a châ.
Khazohpa a kaolâhpazy chyhsa hnohta ypa cha
eima hrozy miah palysa ei ta, achu awpa lession hluhpi mia pie papua ei ta,
eima thapha ta, eima ngiazy miah paryh
kaw ei ta, eima nie nata baw kyhzy eimâ tyuduana ytuzie hro liata eimâ ly
hleikhô ta achu awpa hluhpi eima hneipa a vaw châ. Âmo vâ châ leipa ta ano lia
Khazohpa thlahpa apahlao ha vâta tlao a vaw châ. Chavâta Awnano Py nano nanopazy
nata moto chhao pi eima Awnano chyu liata eimâ kaolâhpazy hro eima palysa ma?
Cha leipa ta tlao reipachhiepa nata hnabei a padysatuhpa hry lia eimâ hlao ma?
Miah amâ kaolâh thei awpa eima châ awpa tlao châ vei mâ? Eima hnohta Khazohpa
kaolâhpa eima châ khiahta cha miah ama tlaichhaina hro kha eima hnei awpa a vaw
châ. Eima krizyhna ngiapâtuhpa motozy eimâ zâ mohpasia chyu awpa a khokhei pi
ta, eimâ pasyupa a vaw châ.
Cha tawhna chata thobuh pha
ngaitapa a pahthei leipa hawhta, atanoh Krizypa thokha hluhpi cha eima sapa o nata lyu nata tôhtu khihsana nano nanopa
liata deikua cha hmahsie hai pi ta, hmialâ
eima tôh ngâhaipa a châ. Eimâ ngiapâna thlahpa hro lia deikua cha laiseih awpa
hawhta eima Krizyhna kô uhtheipazy pachâpa ta laiseih thei leipa eimâ lyna kao
hluhpi a y thlyu’na, chavâta thobuh pha ngaitapa a pahthei thei leipa nie awpa
chyhsazy hnabeiseih hra ei sih la, thothei nie awpa a papua thei leipa hawhta,
Krizyhpa ngiapâtuhpazy eima châ thei thlyu’na. Chavâta heihzy châta ama thlahpa
hrona laiseih n’awpa ta thlahpa lâ pati a pie thei mâh leipazy hnohta, he thobuh
a pahthei thei leipa hawhna heta Awnano motozy hnohta miah a vaw pachupa a vaw
châ.
Eima pahthei thei mâh leipa vâta nata
unawhzy ama sapa nata thlahpa lâ liata dâhphi papai n’awpa ta eima pie papua
thei mâh leipa vâta eima nohdi ry liazy a pahâpa ta charei lâh awpa miah tlaichhai
thei hra leipa ei ta, ama hnohta ama y no chhao ama hrozy tlao â hri via ha ta,
aly thei leipa ei ta, a ziza hiahza â hri kawpa vâta, ama nohchareih lâh hoh
hra veih ei, tahpa miah a vaw chho pahmôna a vaw châ. Cha vâna chata eima Krizyhna
hro he heih/unawhzy châta byhnâ châ awpa eima châ tarawpa ta heihzy châta a pahthei
thei leipa thokô buh phapa hawhta eima châ khiahta cha eimâ ngiapâna chakaona
eima laiseih khei haina cha tlao eima rohzy chhie aw ta, heihzy nata pahrâ lâh
, kaolâh khoh awpa châ thei thlyu aw ma pi.
Pheiky rohchhiepa akypa kiah lia y lâh a ru
kawpa hawhta eima châ pathlei aw na. Eima pahthei thei leina cha khâpa hropa vâ
châ leipa ta, keimo lia moleina raihria meihdo hawhta miah pahnypakhawpa eima
pahthei khoh leina vâ tlao a châ. Cha moleina cha Khazohpa thatlôna ta eima tiah
thei awpa a châ nota, keimo deikua cha eima thatlôna lia apahnieh ta tiah awpa
eimâ chhuah tyhpa he eima pahthei thei khao leina cha tlao a vaw châ. Eima
Awnano chyu liata moleina raihria chi nano nano vâta a pahthei thei mâh leipazy
pi, hnabeidy leipa ta a pahtheisa theituhpa avâ Khazohpa lata pathipalôh
hmeiseihna kyh ta, eima pie pasaih awpa deikua la eimâ ngiah ngaitapa tlao a
vaw châ.
Eima hro tlokhuh eima piekhai thei mâh
leipa vâta a pahthei thei mâh leipa eima châna my leipa ta, tlao a hlâ khai
chyu ei suh u. Chatanachata vaw laiseih aw pi ta eima pahthei thei chyu aw, tahpa eimâ
hruana nata eimâ khokhei ngaitapa a vaw châ.
He Thobuh sânopa he a phapa sai
châ ta, anodeikua a pahtheipa nata a pahthei leipa sermon ei ropa he eima nohto
Krizyhna hro eima laiseihkhei haipa liata a pahthei thei leipa thobuh phapa
hawhta châ leipa ta, a pahthei theipa
thobuh hawhta eima châ chyu thei n’awpa ta nata tlohlei kaw na chôta ei
theinazy papuapa ta ei ropa he a nahthlietuhpa nata a reihtuhpazy hnohta,
ngiapâtuhpa a pahtheipa manôh eima châ chyu thei n’awpa ta avâ Khazopa ta nama
chô lâ lia ei ropa hlâta pha viapa nata athieh viapa ta sapa nata thlahpa lâ
liata a ngiachhiena vâ byhnâ cha vaw patlôsa via rili mawh ei sy. Haleluia Amen
-----------------------------------------------------------------------------------------------
THYTU TLÂPYU
MARASAW TAWHTA
KRIZYH HMIATUAH CHAIPA
~ Beihrua Lodua
Thytu Tlâpyu he Marasaw tawhta krizyh
hmiatuah chaipa châ ta, târi noh 16th September, 1910 khata Krizyh awpa ta Rev
RA Lorrain hnohta moh a parosa ta, kô 19 a châ nahta târi noh 22nd December,
1918 khata Missionary pyly heta Bâti a pachâsa heih. Ano he Mararâh liata
thâtihpha chho pakawh awpa ta Kraws pheisaih liata chyhsa hmiatuapa a châ hra.
Ano he Kô 1899 khata Zyhno khih parohpa
SAVO Khih liata vaw pih ta, a paw he Liekô châ ta, anô cha Khochhai a châ.
Pilâhpa unawh hnei leipa ta Sietanô pano Nohchhai nata Viathlei hnei tarawpa ta
vâduachhih kawpa ta kô 8 a châ nota amâ pahâsai rairie haw. Hawtipa hmah châ
hra sala a vâduana a baichhi heih ta, a nô nata a paw ta vaw thisai patoh ha ei
ta, kô 11 uhtheipa cha hârapa ta sanawhzy hnoh a y pathao haw. Châhrasala,
Khazohpa ta ano kyhpachâtuh pha ngaita kawpa Missionary Rev RA Lorrain nah
nôvah (Vaili mapaw nata manô) vaw tuah ta, âmo heta ama vaw deichhypa a châ.
Missionary nah o lia a pahrâ nona heta
ama sawchanô nô Tlôsai Lorrain (Vaili Nô) he vaw palaokheipa ta vaw mokhâh tyh
ta, ama vaw phahnaikhei kawpa a châ. Mission Siku liata châ achu ta, rei nata
ro vaw thai ta, kô 19 a châ nahta târi noh 22nd December, 1918 khata Missionary
Rev RA Lorrain ta Bâti a pachâsa haw. Thytu Tlâpyu he satlia pôraoh pha kawpa
nata chyhsa riahpha kawpa a châ. Târi noh 6th May, 1926 khata laihsa hmipha
kawpa Laihsa Tapawh nata ahnei ei ta, sawchanô papalih nata sawchapaw pathôh
ama hnei.
CHÂ
ACHUNA NATA CHAKAONA CHÔCHÂH:
Kô 1916 khata Lower Primary achu awpa ta
Aizawl lâ sie ta, cha liata ama pachutuhpazy Chawnga, Rongura nata Laia zy
liata Class V achu ta, kha daihti liata Siku Inspector Puhpa Pasena chhaota a
vaw khokhei ngâsâ tyh hra. Aizawl liata kô 3 a y nahta Saikao lâ vaw tlô heih
ta, Mission Siku lia vaw hria ta, pachutuh hmiatuapazy hry liata pakha a châ.
Kô 1923 khata Siku ama chhuti nota Amôbyuh, Siaha, Amôtlâh, Thiahra nata
Zyhnozy tlypa ta Krista Thâtihpha a vaw chho laih pathao haw. Mara reih lâta
Biehrai ama palie nona heta Missionary Rev RA Lorrain thata vaw bao tyh hra ta,
kô 1925 khata Missionary chhôhkhazy ta Mara Biehrai (Bible) pachhuhsa awpa ta
Culcutta (Kolkata) lâ ama sie nota Thytu Tlâpyu nata Zahia Hlychho chhao ta ama
zi pâ hra. Culcutta liata thla 6 ama y tawhta Mara râh lâ a vaw lie heih ei ta,
kô 7 tlai Mission ry lia chakaona rai a vaw hria tawhta a pahâsai ha chy.
Kô 1927 khata Puhpa Edwind Roland cha
Matu râh liata chakaona raihria awpa a khohpa vâta Missionary RA Lorrain he a
vaw hmô ta. Anodeikua, RA Lorrain chakao n’awpa ta râhri taipa chhôh liata a
ypa vâta â ryh tah leipa ta, cha tawhta Edwind Rolland cha Hiakha lâ sie laih
ta, Hiakha tawhta Rangoon lâ a pangai heih. Rangoon tawhna heta Paletwa (Phila)
lâ kaw hria ta, he liana heta Puhpa Thytu Tlâpyu chhao cha a za hmô ta. Puhpa
Thytu Tlâpyu, Kaite nata Buanga zy cha rai vaw pahriasa ei ta, âmo chakaona
tawhna heta chyhsa hluhpi cha Pachhana hro topa ta Krizyhpa lâta amâ vaw palie haw. Cha nona
chata Church of England, London tawhta missionary Hatting, Scott nata Francis
zy amâ khypa vâta Matu râh cha âmo ku liata vaw hlâ ha ei ta, chavâta, Puhpa
Thytu Tlâpyu chhao cha bao khao leipa ta kô 5 tlai a hria tawhta a chakaona
tawhta â vaw pahâsai ha hra.
Puhpa Thytu Tlâpyu cha raihria leipa ta a
y thlâh nota Paletwa (Phila) a vaotuhpa Deputy Commissioner he police zy
chhaota Burma liata Mizo a ypazy leimâ (tax) khei awpa ta kô 1938 khata vaw tlô
ei ta. Patheitlâh, Heima nata Lialaipi zy ama tly khai tawhta ama zâ liena lâta
Diku chavah tlana liata Puhpa Thytu Tlâpyu chata a kei hmô ta, leimâ khei tyh
awpa ta Circle Chairman rai a vaw pie. He liata a lymâ awpa cha leimâ tawhta 1%
lymâ reipatipa ta thla kha liata Rs 60 a vaw pahlaosa. Khizaw adyuhpi-II liata
Japan chariah thatlô tupa vâta Burma râh liata y thai’pa a châ khao leipa vâta
mararâh lâ a khy ta, Labour Commander (5000), Sidar (Sawda) 8 a vao ei. Japan
chariah a nawh tawhta Salyutlana lâ zu heih ta a raihriana vaw pachhâsapa ta
Palyupalihna Tâkâpinô nata Rs 2000/- ama vaw hlâ.
Burma râh liata kô 35 chhi a y tawhta kô
1979 khata India râh lâ a khy heih ta Saikao râh Moud Ville khirypa, ka-ao tichhi
kiapâh liata leipalie taopa ta khih a vaw sa. Kô 2 chhi a y tawhta Tipa ‘V’ kaw
pangai ta, Tipa Salem Awnanopa ta vaw deichhy ei ta, a pahrâ n’awpa O ama sapa
hleikhô ta thlachareih ta â môhôh n’awpa lymâ ama vaw pie tyh. Kô 1994 khata
ECM Assembly ta Krizyh tua chaipa a châna lâ tawhta lymâ Rs 10,000/- ama vaw
hlâ hra. Su nano nanopa lia chakaona hneipa ta rai a vaw hria tawhta târi noh 6th
February, 1996 khata a chakao tyhpa hnoh a pahâ awpa ta Abeipa O lâ â vaw di
haw. Puhpa Thytu Tlâpyu he â paha nota
kô 97 uhtheipa châ ta, Tipa V thlâsu liata pabupa a châ.
(Source - The Lakher Pioneer Mission
& Hriatuhpazy by Rev RC Nôhro)
Source: Board of Mara Literature, MADC,
Siaha.
Comments
Post a Comment